ubezpieczenia społeczne
 
Encyklopedia PWN
ubezpieczenia społeczne,
system świadczeń zabezpieczający pracowników i ich rodziny przed ujemnymi następstwami utraty lub ograniczenia możliwości zarobkowania, utraty żywiciela lub zwiększenia obciążeń rodzinnych (choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, starość, śmierć, brak pracy); jedna z technik zabezpieczenia społecznego.
Projekty zorganizowania ochrony ubezpieczeniowej dla osób niezdolnych do zapewnienia sobie utrzymania własnymi siłami były wysuwane już w XVII i XVIII w. (D. Defoe, J.Ch. Simonde de Sismondi i in.). Zalążkiem ubezpieczeń społecznych były cechowe, a później pracownicze instytucje i akcje wzajemnej pomocy. W Polsce pierwsze instytucje pomocy oparte na wzajemności istniały w górnictwie i hutnictwie w XVI w. (kasy brackie). Powstanie ubezpieczeń społecznych zbliżonych do ubezpieczeń współczesnych wiązało się z industrializacją. Pierwsze ubezpieczenia społeczne obowiązkowe i bardziej powszechne wprowadzono: w Niemczech 1883–89 (ubezpieczenia chorobowe, od wypadków przy pracy, na wypadek inwalidztwa i na starość), Austrii 1887–88 (ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe) i 1906 (ubezpieczenia emerytalne pracowników umysłowych), w Wielkiej Brytanii 1908 (ubezpieczenia na starość), 1911 (chorobowe i na wypadek inwalidztwa oraz od bezrobocia), we Francji 1910 (ubezpieczenia inwalidzkie i na starość), w Rosji 1912 (wypadkowe i chorobowe). Do rozwoju ubezpieczeń społecznych przyczyniło się utworzenie 1919 Międzynarodowej Organizacji Pracy. W okresie międzywojennym obowiązkowe ubezpieczenia społeczne wprowadzono w większości państw europejskich, 1935 w USA. Stopniowo następowało rozszerzanie kręgu osób obejmowanych systemem ubezpieczeń społecznych — początkowo tylko niektóre grupy pracownicze, później wszyscy pracujący.
Na ziemiach polskich do 1918 obowiązywały systemy ubezpieczeń społecznych państw zaborczych. W okresie międzywoj. stworzono własny system ubezpieczeń społecznych; pierwsze przepisy o obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym wydano 1919, następne 1920; 1924–27 wprowadzono w województwach centralnych i wschodnich ubezpieczenie wypadkowe, a w całym kraju — ubezpieczenie na wypadek bezrobocia i jednolite ubezpieczenie emerytalne pracowników umysłowych; ustawa z 28 III 1933 ujednoliciła i unowocześniła istniejące systemy ubezpieczeń społecznych, wprowadziła nowe ubezpieczenie emerytalne robotników przemysłowych. W 1935 powołano działający jako organ centralny Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i 61 terenowych Ubezpieczalni Społecznych. Po 1945 instytucje ubezpieczeń społecznych podjęły działalność na dawnych zasadach; wkrótce wprowadzono wiele zmian: 1947 utworzono nowy rodzaj ubezpieczeń społecznych — ubezpieczenie rodzinne, 1949–51 zniesiono odrębność finansową poszczególnych działów ubezpieczeń społecznych, wprowadzono jednolitą składkę, a gospodarkę finansową włączono do budżetu państwa, lecznictwo zaś do państwowej służby zdrowia; 1947 do ubezpieczenia chorobowego włączono pracowników rolnych, a 1953 objęto ich ubezpieczeniem inwalidzkim. Od 1954 nastąpiło ujednolicenie świadczeń emerytalno-rentowych dla robotników i pracowników umysłowych oraz w zasadzie wszystkich grup pracowniczych. W 1955 zlikwidowano ZUS i rozbito ubezpieczenia społeczne na 2 piony: związkowy (ubezpieczenia krótkoterminowe) i państwowy (emerytury i renty). Stan ten istniał do 1960, kiedy nastąpił powrót do jednolitej struktury ZUS; 1968 ponownie zmieniono system emerytalny i wyodrębniono z niego świadczenia wypadkowe; 1972 objęto ubezpieczeniem społecznym rolników indywidualnych i przyznano im prawo do korzystania z usług społecznej służby zdrowia; związana z nowym kodeksem pracy ustawa z 1974 ujednoliciła zasiłki chorobowe dla pracowników fizycznych i umysłowych; 1975 powołano Fundusz Alimentacyjny (zlikwidowany 2004); 1980 wprowadzono ubezpieczenia emerytalno-inwalidzkie dla rolników oraz zasiłki wychowawcze dla kobiet opiekujących się dziećmi do 3 roku życia. W 1980–93 wielokrotnie nowelizowano system emerytalno-rentowy: 1986 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych wyłączono z budżetu państwa, przywracając elementy autonomii ubezpieczeń społecznych; 1989 ubezpieczeniem społecznym objęto duchownych.
Obowiązujący w Polsce system ubezpieczeń społecznych obejmuje ubezpieczenia: emerytalne, rentowe, z tytułu wypadku przy pracy, choroby, choroby zawodowej oraz śmierci. Świadczenia rodzinne, obecne wcześniej w systemie ubezpieczeniowym, mają obecnie charakter zaopatrzeniowy i są finansowane z budżetu państwa. Obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu podlegają prawie wszystkie osoby, które są pracownikami i osobami o zbliżonym statusie, bądź prowadzą działalność gospodarczą. Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe większości grup podlegających ubezpieczeniom finansują z własnych środków, w równych częściach, ubezpieczeni i płatnicy składek. Składki na ubezpieczenia chorobowe finansują z własnych środków sami ubezpieczeni (2,45% zarobków). Składki na ubezpieczenia wypadkowe finansują płatnicy składek — 1,62%, w przyszłości składka ma być zróżnicowana w przedziale 0,40%–8,12% w zależności od warunków pracy w danym zakładzie. Natomiast składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą finansują w całości z własnych środków sami ubezpieczeni.
Nowy system emerytalny polega przede wszystkim na wprowadzeniu równoległego finansowania repartycyjnego (z bieżących składek) w I filarze (emerytury podstawowe ZUS) oraz finansowania kapitałowego w II i III filarze ubezpieczeń dodatkowych (z akumulowanych i inwestowanych składek). I filar jest nadal finansowany z międzygeneracyjnego transferu składek i świadczeń (składki pracujących finansują świadczenia emerytów). Nowa emerytura podstawowa jest ściśle powiązana ze stażem pracy i wysokością składek, także dzięki ewidencji i waloryzacji składek na indywidualnych kontach. Te zasady dotyczą osób urodzonych po 1 I 1949, a świadczenia dla osób starszych są i będą wypłacane wg zasad obowiązujących we wcześniejszym systemie, charakteryzującym się mniejszym uzależnieniem od poprzednich zarobków i znacznym wyrównaniem wysokości świadczeń.
Bibliografia
K. KRZECZKOWSKI Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1936;
W. SZUBERT Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987;
W. MUSZALSKI Wprowadzenie do nauki ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1988;
W. MuszalskiPrawo socjalne, Warszawa 1996;
M. Księżopolski Polityka społeczna. Wybrane problemy porównań międzynarodowych, Katowice 1999.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia