Rzym starożytny. Religia
 
Encyklopedia PWN
Rzym starożytny. Religia.
Religia Rzymian była kultem politeistycznym; zawiązek jej stanowiły prawdopodobnie elementy wierzeń indoeuropejskich, m.in. kult nieba, z jego zjawiskami atmosferycznymi, i kult ogniska. Główną cechą pierwotnej religii Rzymian była wiara w bezosobowe bóstwo (numen), a raczej w siłę przejawiającą się w każdym zjawisku (np. w blasku błyskawicy, kiełkowaniu ziarna, dobrym lub złym stanie bydła). Akty kultu (niewątpliwie o charakterze magicznym) miały na celu unieszkodliwienie owych mocy bądź pozyskanie ich przychylności i skłonienie do działania w pożądanym kierunku — stąd ścisły formalizm modlitw i obrzędów. Kultem rzymskim był prawdopodobnie również kult przodków, przejawiający się w czci manów, geniusza ojca rodziny, w wierze w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. W miarę wzrostu znaczenia Rzymu do kultu włączano bóstwa ludów wchodzących w granice rzymskich posiadłości, np. sabińskiego Kwiryna; kiedy Rzym objął przewodnictwo w Związku Latyńskim, Iuppiter Latiaris (Jupiter), bóstwo tego związku, stał się naczelnym bogiem Rzymian. Trwały ślad panowania i religijnego wpływu Etrusków pozostał m.in. w kulcie triady głównych bóstw rzymskich: Jowisza, Junony i Minerwy, w ich antropomorficznych wyobrażeniach, umieszczonych w świątyni na Kapitolu (koniec VI w. p.n.e.), w sztuce wróżbiarskiej (tzw. disciplina etrusca), w walkach gladiatorów, uświetniających początkowo obrzędy pogrzebowe, i być może w zwyczaju wprowadzania do konduktu pogrzebowego masek przodków. Przyjęcie przez Tarkwiniuszów greckich Ksiąg sybilińskich przyspieszyło proces hellenizacji religii rzymskiej; wprowadzane bóstwa greckie utożsamiano (na zasadzie podobieństwa cech) z bóstwami rzymskimi, które, z wyjątkiem nazwy, przejmowały nieznany w Rzymie mit i wyobrażenie plastyczne swych greckich wzorów. Nowym bóstwom wznoszono liczne świątynie. W 217 p.n.e. ustanowiono, na wzór grecki, kult 12 wielkich bogów (Consentes Dei) zestawianych parami: Jowisz — Junona, Neptun — Minerwa, Mars — Wenus, Apollo — Diana, Wulkan — Westa, Merkury — Ceres. W tym czasie wszedł w życie również kult bóstw uosabiających cnoty i ideały arystokracji rzymskiej: Pietas [‘pobożność’], Fides [‘wierność’], Virtus [‘cnota’], Konkordia [‘zgoda’], Wiktoria [‘zwycięstwo’] itp. Z obrzędów obcych kultów zachowano tylko zgodne z duchem religii rzymskiej. Na straży kultu stali kapłani (sacerdotes), urzędnicy pochodzący z wyboru, zorganizowani w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (m.in. saliowie, luperkowie, fecjałowie); w kultach prywatnych, skupionych wokół bóstw domowych (larów, penatów, manów, geniusza pana domu), ofiarnikiem był ojciec rodziny. Po podboju Grecji (146 p.n.e.) Rzym znalazł się pod wpływem prądów hellenistycznych; zaszły wówczas duże zmiany w życiu religijnym Rzymian; zanikała religia tradycyjna, pojawiły się kulty bóstw wschodnich, m.in. Kybele, Izydy, Mitry, rozpowszechniła się astrologia i praktyki magiczne; senat, nadużywając praktyk wróżbiarskich do celów politycznych, przyczynił się do obniżenia autorytetu kapłanów w społeczeństwie. Religia starorzymska nie była w stanie zaspokoić potrzeb ówczesnego człowieka; jedni wśród przeciwności życiowych szukali pociechy w nauce o szczęściu w życiu pozagrobowym (misteria), inni — w systemach filozoficznych (głównie epikureizmie i stoicyzmie). W zamierzeniu władców rolę czynnika zespalającego ludy imperium miał odegrać kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne. Wśród owych licznych wierzeń chrześcijaństwo torowało sobie drogę do roli jedynej religii w państwie. Cesarz Teodozjusz I Wielki zakazując (392) pogańskich praktyk religijnych położył oficjalnie kres religii rzymskiej; jej elementy przetrwały jednak w niektórych obrzędach chrześcijańskich i praktykach ludowych.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Aeternitas. Apoteoza żony cesarza Hadriana unoszonej przez skrzydlatą personifikację Wieczności, detal z łuku Hadriana fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bulla Regia, mozaika w tzw. domu Amfitryty (Tunezja)fot. O. Puchalski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia