paleolit

paleolit

[gr. palaiós ‘stary’, ‘dawny’, líthos ‘kamień’],

archeol. starsza epoka kamienia,

termin użyty, po raz pierwszy we Francji 1865 na oznaczenie starszego odcinka epoki kamienia („wieku kamienia łupanego”), w celu odróżnienia go od odcinka młodszego, neolitu („wieku kamienia gładzonego”). Dziś termin ten obejmuje okres pradziejów od czasów, kiedy człowiek zaczął produkować narzędzia (ok. 4–4,5 mln lat temu) do schyłku epoki plejstocenu (ok. 8300 p.n.e. dla terenów środkowej Europy). Paleolit dzieli się na: paleolit dolny (ok. 4–4,5 mln lat–ok. 120 tysięcy lat p.n.e.), paleolit środkowy (ok. 120 tysięcy–ok. 40 tysięcy lat p.n.e.), paleolit górny (ok. 40 tysięcy–ok. 8300 lat p.n.e.). Końcowa część paleolitu górnego (ok. 11 000–ok. 8300 lat p.n.e.) bywa nazywana paleolitem schyłkowym. Paleolit dolny to okres, kiedy przedstawiciele form przedludzkich (proteroantropy i archantropy) produkowali prymitywne, rdzeniowe narzędzia kamienne i krzemienne (narzędzia otoczakowe, pięściaki; otoczakowe kultury, abwilska kultura, aszelska kultura, a także klaktońska kultura), wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli wykorzystywać ogień. W paleolicie środkowym paleoantropy (homo sapiens neanderthalensis) produkowały głównie narzędzia odłupkowe (zgrzebła, noże tylcowe, ostrza), używając w tym celu skomplikowanych technik krzemieniarskich (lewaluaska technika, mustierska technika, mikocka kultura, mustierska kultura), stworzyli zalążki kultury duchowej (obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm). W paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój wiórowych technik krzemieniarskich i ogromne zróżnicowanie form narzędziowych z silnie zaznaczającymi się lokalnymi odmiennościami tradycji produkcyjnych; rozkwit przemysłu rogowego i kościanego, zwłaszcza związanego ze stosowaniem wyszukanych strategii myśliwskich; różnorodne formy budownictwa mieszkalnego; bogactwo obiektów sztuki w postaci rytów, malowideł i płaskorzeźb naskalnych, a także plastyki figuralnej, ozdób i ornamentyki na narzędziach. Głównymi kręgami kulturowymi wyróżnianymi w paleolicie górnym Europy są: kultury ostrzy liściowatych, kultury oryniackie, kultury magdaleńskie i kultury graweckie. Paleolit schyłkowy jest wyróżniany głównie dla obszarów Niżu Środkowoeuropejskiego i wiąże się ze stałym zasiedleniem tych ziem przez gromady ludzkie po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia (Würm). W okresie tym wyróżnia się 2 główne kręgi kulturowe: tarnowiański krąg (z tylczakami), związany genetycznie z kręgiem kultur magdaleńskich (tarnowiańskie kultury), oraz krąg kultur liściakowych.

Wenus z Willendorfu, wapienna figurka paleolityczna — Naturhistorisches Museum, Wiedeń

Ciemna, Jaskinia, otwór wejściowy z rekonstrukcją obozowiska archeologicznego

Niaux, jaskinia, malowidło naskalne, ok. 15 tysiąclecia p.n.e. (Francja)

Wenus Paleolityczna z Mentony