grafika

grafika

[gr. gráphō ‘piszę’, ‘rysuję’],

dziedzina sztuki, której istotą jest powielanie na papierze (rzadziej pergaminie, atłasie, jedwabiu) kompozycji z uprzednio przygotowanej formy — klocka drewnianego, płyty metalowej (miedzianej, żelaznej, cynkowej, ołowianej, stalowej, aluminiowiej), kamienia litograficznego oraz innych materiałów (ceraty, linoleum, szkła, gipsu), od których często wywodzi się nazwa techniki.

Dzieli się na grafikę artystyczną i grafikę użytkową. Grafika w swej klasycznej postaci jest sztuką czarno-białą, dysponującą gamą odcieni pośrednich, ale w każdej technice uzyskać można również odbitki kolorowe. W grafice artystycznej całość procesu twórczego spoczywa w ręku artysty grafika, który opracowuje negatyw, tzn. wykonuje odpowiednią techniką rysunek na płycie drewnianej, metalowej lub innej, a następnie pokrywa ją farbą i pod prasą wykonuje odbitki na papierze lub tkaninie. Każda odbitka, zwana ryciną, ma wartość oryginalnego dzieła sztuki, a liczba odbitek z jednego negatywu zależy od zastosowanej techniki. Podstawowe techniki graficzne, zależnie od sposobu opracowania negatywu, dzielą się na: wypukłe (drzeworyt, gipsoryt, korkoryt, linoryt oraz cellografia), wklęsłe (miedzioryt, mezzotinta, staloryt, suchoryt, kamienioryt, ceratoryt, i wszystkie techniki trawione, jak: akwaforta, akwatinta, elektrotinta, fluoroforta, sposób kredkowy i miękki werniks), płaskie (litografia i algrafia). Odmienny charakter mają, zaliczane również do grafiki, monotypia i serigrafia. Grafika użytkowa (termin powstał pod koniec XIX w.) służy określonym celom, głównie wydawnictwom i reklamie. Zalicza się do niej: ilustrację, ekslibris, plakat, liternictwo, druki akcydensowe, druki ulotne, banknoty, znaczki pocztowe i stemple. Dzieła grafiki użytkowej łączą przeważnie elementy dekoracyjne z liternictwem i chociaż czasem bywają wykonane technikami grafiki artystycznej (np. ekslibris), to jednak najczęściej do ich powielania stosuje się metodę chemigrafii i skanery.

Grafika wywodzi się z antycznej gliptyki oraz techniki drukowania tkanin i zdobienia skór, znanej w starożytnym Egipcie. W Europie grafika zaczęła się rozwijać od XV w. wraz z upowszechnieniem znajomości papieru i druku. Najstarszą znaną techniką graficzna jest drzeworyt, uprawiany od XIV w., następnie technika metalowa — miedzioryt rozwijający się w XV w. Obie techniki były stosowane m.in. do ilustrowania ksiąg drukowanych, których rozwój przypada na XVI i XVII w. Rozkwit sztuki graficznej nastąpił w XVII i XVIII w.; w XVII w. rozwinęła się akwaforta (Rembrandt van Rijn w Holandii); miedzioryt osiągnął szczyt swych technicznych możliwości we Francji (R. Nanteuil, G. Edelinck) i we Flandrii (szkoła graficzna P.P. Rubensa). W XVIII w. udoskonalono wszystkie techniki graficzne i odkryto wiele nowych, zwłaszcza w zakresie grafiki barwnej we Francji i w Wielkiej Brytanii (np. sposób kredkowy, sposób pastelowy); w Wielkiej Brytanii rozwinęła się tzw. sztuka czarna, tj. technika mezzotinty. W XIX w. głównie rozwinęła się grafika typu reprodukcyjnego — do wydawnictw i czasopism; jednocześnie z nią istniała również autorska grafika artystyczna. Od XX w. w wydawnictwach stosuje się zwłaszcza reprodukcję chemigraficzną; grafika artystyczna przeżywa znów okres aktywności; cechuje ją ogromne zróżnicowanie technik i coraz częstsze stosowanie koloru.

Bibliografia

K. CZARNOCKA Półtora wieku grafiki polskiej, Warszawa 1962;

A. KREJČA Techniki sztuk graficznych, Warszawa 1984;

W. KOSCHATZKY Die Kunst der Graphik, Salzburg 1972.

Tchórzewski Jerzy, Nocny horyzont, monotypia

Rembrandt, Doktor Faust, akwaforta, 1652–53

Dürer Albrecht, Adam i Ewa, miedzioryt, 1504.

Straert J. van der, Warsztat miedziorytniczy, rycina ukazująca kolejne etapy powstawania odbitki — szkic, przygotowanie płyty, powlekanie farbą, drukowanie, suszenie odbitek, ok. 1550

Rembrandt, Trzy drzewa, akwaforta, ok. 1643

Dürer Albrecht, Czterej jeźdźcy Apokalipsy, drzeworyt z cyklu Apokalipsa, 1497–98

Wyspiański Stanisław, okładka do Meleagera, litografia, 1898

Bitwa pod Grunwaldem, drzeworyt z Kroniki polskiej... M. Bielskiego, 1597.

Piranesi Giovanni Battista, Świątynia Junony w Paestum (1720–78) akwaforta z serii Pesto, 1778

Goya y Lucientes Francisco José de, Błąkać się po gałęziach — szaleństwo śmieszne, rycina z serii Los Proverbios, akwaforta i akwatinta, 1813–18

Toulouse-Lautrec Henri de, Jane Avril, plakat, 1898

Goya y Lucientes Francisco José de, Nie można na to patrzeć, rycina z cyklu Okropności wojny, 1808–15

Velde Henri van de, Tropon, plakat (drzeworyt barwny), 1898

Blake William, Bóg stwarzający Wszechświat, ok. 1779 — Fitzwilliam Muzeum, Cambridge