różnorodność biologiczna

różnorodność biologiczna, bioróżnorodność,

zróżnicowanie żywej przyrody na wszystkich poziomach jej organizacji (materiału genetycznego, populacji i gatunków, oraz ekosystemów);

do różnorodności biologicznej zalicza się także odmiany i rasy gatunków wytworzonych przez człowieka w ramach hodowli; różnorodność biologiczna powstała w toku ewolucji istot żywych, która gromadziła spontanicznie powstające geny w ich unikatowych kombinacjach charakteryzujących poszczególne gatunki, zbiory gatunków; dopasowując się wzajemnie w toku koewolucji do abiotycznych warunków biotopu, utworzyły one ekosystemy oraz ich charakterystyczne dla różnych terenów mozaiki (krajobrazy ekologiczne). Pojęcie różnorodności biologicznej stało się szczególnie ważne od chwili, gdy nauka, a następnie społeczeństwa i rządy państw przekonały się, iż działalność człowieka na Ziemi prowadzi do drastycznego zmniejszenia się różnorodności biologicznej. W VI 1992 na konferencji ONZ w Rio de Janeiro przyjęto ogólnoświatową konwencję O różnorodności biologicznej, ratyfikowaną przez wiele krajów, w tym także Polskę (31 VIII 1995); treścią konwencji jest zobowiązanie państw do zachowania pełnej różnorodności wszystkich form życia w biosferze, przez ich ochronę i rozsądne, oszczędne użytkowanie. Podstawowymi zobowiązaniami sygnatariuszy konwencji są: zidentyfikowanie różnorodności biologicznej swojego kraju i jej ochrona, umiarkowane użytkowanie zasobów biologicznych, stosowanie bodźców ekonomicznych mających na celu ochronę różnorodności biologicznej, prowadzenie badań i szkolenie społeczeństwa na temat różnorodności biologicznej, zachowanie suwerenności w określaniu dostępu do zasobów genetycznego, biotechnologii i jej produktów, współpraca międzynarodowa w realizacji celów konwencji. Ochrona różnorodności biologicznej odbywa się na 3 poziomach: genetycznym, gatunkowym i ekologicznym; w populacji występują geny powodujące, że osobniki danego gatunku różnią się między sobą pod względem genetycznym, a stąd także anatomicznym, fizjologicznym i in.; genetyczna zmienność organizmów zapewnia trwanie gatunku w przypadku zmian środowiskowych, podczas których różne osobniki mają mniejszą lub większą szansę przeżycia; jeżeli liczba osobników w populacji zmniejsza się drastycznie, wówczas może się zdarzyć, że zginie osobnik będący jedynym posiadaczem jakiegoś genu, zanim zdąży go przekazać potomstwu; wówczas populacja straci gen bezpowrotnie, a jeżeli jest to także jedyna populacja danego gatunku, gen ten niknie z biologicznych zasobów Ziemi; jednocześnie zmaleje różnorodność genetyczna populacji — stanie się ona mniej odporna na zmiany pojawiające się w środowisku. Gatunkowa różnorodność biologiczna na Ziemi nie jest dokładnie określona; szacuje się liczbę gatunków na kilka do kilkunastu mln; wiadomo, że wiele gatunków co roku ginie; są wśród nich takie, które giną nie opisane jeszcze przez naukę, a więc nigdy już ich geny nie zostaną poznane. Masowe wyniszczenie gatunków następuje głównie na tropikalnych obszarach Ziemi, gdzie różnorodność biologiczna jest największa, ale także w Europie i w Polsce wiele gatunków jest zagrożonych wyginięciem.

Różnorodność biologiczna w Polsce jest dość dokładnie poznana; żyje tu ok. 70 tysięcy gatunków; w tym ok. 2,7 tysiąca gatunków roślin naczyniowych, 33–45 tysięcy gatunków zwierząt, w tym ok. 600 gatunków kręgowców; różnorodność biologiczna Polski jest stosunkowo duża, ponieważ obejmuje środowiska górskie, nizinne, nadmorskie i morskie, a ponadto Polska leży na pograniczu klimatów: atlantyckiego i kontynentalnego; stąd na jej terenie wiele gatunków ma swoje granice zasięgów: wschodnią, zachodnią, południową i północną. Zginięcie (ekstynkcja) jakiegokolwiek gatunku na Ziemi jest nieodwracalną stratą w różnorodności biologicznej, znika bowiem gatunek i kombinacja genów w nim zawarta; gatunek ten miał swoje miejsce i swoją funkcję w ekosystemie: w wyniku jego utraty ekosystem ten staje się mniej stabilny. Tworzy się więc programy zachowania gatunków zagrożonych wyginięciem; dzielą się one na 2 grupy zwane: in situ (w środowisku życia) i ex situ (poza tym środowiskiem). Ochrona in situ to działania podejmowane w przyrodzie, takie jak: ochrona, odtworzenie i zwiększenie obszaru środowisk, w których dany gatunek występuje, wprowadzenie (reintrodukcja) gatunku na tereny, gdzie już wyginął, ograniczenie eksploatacji gatunku, wydanie zakazów jego niszczenia, zabijania, poławiania i in. Ochrona ex situ polega na przetrzymywaniu i rozmnażaniu gatunku poza jego naturalnym środowiskiem, np.: hodowla w specjalnych fermach lub ogrodach botanicznych i zoologicznych, rozmnażanie przy doborze osobników do krzyżowania o jak najmniejszym skoligaceniu, konserwowanie nasion, zarodków, spermy w niskich temperaturach, tak by można było ich użyć w odpowiednim czasie do odtworzenia gatunku lub jego puli genowej. Z założenia o zachowaniu wszystkich gatunków wynika zasada zachowania wszystkich odmian uprawnych roślin i ras hodowlanych zwierząt, szczególnie starych; chociaż odmiany te powstały w wyniku działalności człowieka, uważa się, że specyficzny zestaw genów, które one reprezentują, jest wartościowy ze względów kulturowych (wynik kultury danych społeczności) i ze względów użytkowych, ponieważ ich pula genowa jest specyficzna i bogatsza od ras współczesnych. Poziom ekologiczny różnorodności biologicznej odnosi się do systemów ekologicznych, specyfiki ich składu gatunkowego i opartej na nim równowagi biologicznej w ekosystemach, a także do niepowtarzalności mozaiki ekosystemów w krajobrazie ekologicznym. Różne typy ekosystemów powstały w wyniku dopasowania się gatunków i liczebności ich populacji (troficznej i paratroficznej) do struktury ekosystemu w określonych warunkach środowiska; jeżeli dany typ ekosystemu ulegnie zniszczeniu, przyroda może go odtworzyć w ciągu długiego czasu (setek lat) pod warunkiem, że istnieje imigracja — dopływ odpowiednich gatunków z zewnątrz; ekosystemy bardzo bogate w gatunki, zniszczone na wielkich obszarach, są nieodtwarzalne (np. deszczowe lasy tropikalne). Powinna być także prowadzona ochrona krajobrazu ekologicznego, charakterystycznego dla danego obszaru nie tylko ze względu na jego specyfikę przyrodniczą, ale także ze względu na jego cechy estetyczne (piękno krajobrazu).

Roman Andrzejewski