ocean
 
Encyklopedia PWN
ocean, ocean światowy, wszechocean,
hydrol. słona powłoka wodna kuli ziemskiej, główna część hydrosfery, obejmująca ogół oceanów i mórz;
objętość 1339,5 mln km3; średnia głębokość 3706 m (według innych danych 3975 m), największa w Rowie Mariańskim — 11 034 m; ocean dzieli się umownie na 4 części: Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski, Ocean Arktyczny (bywa wliczany do Oceanu Atlantyckiego). Przylegające do kontynentów części oceanu, oddzielone od niego archipelagiem wysp, półwyspem lub progiem podwodnym, stanowią morza, a części oceanu półkoliście wcinające się w głąb kontynentu, bez wyraźnego oddzielania od oceanu — zatoki.
Ze względu na złożoną budowę geologiczną i bardzo urozmaiconą rzeźbę, w dnie oceanu wydziela się: podwodne obrzeże kontynentalne (ok. 23% powierzchni dna oceanu, obejmujące: szelf, stok i podnóże kontynentalne), strefę przejściową (8,5% powierzchni dna oceanu, obejmującą: baseny morskie, łuki wysp wulkanicznych i rowy oceaniczne) oraz właściwe dno oceaniczne, tzw. łoże oceanu (ok. 69% powierzchni dna oceanu, obejmujące baseny oceaniczne i grzbiety śródoceaniczne). Baseny oceaniczne (głębokość 2500–6000 m) są rozdzielone przez grzbiety podwodne i łańcuchy wysp. Na dnie basenów wznoszą się niekiedy góry podwodne pochodzenia wulkanicznego (np. gujoty). Najgłębszymi strefami dna oceanu są rowy oceaniczne, ciągnące się wzdłuż łuków wyspowych i niektórych wybrzeży kontynentów. Głebokie dno oceaniczne ma skorupę ziemską typu oceanicznego, zbudowaną głównie z bazaltów, a sąsiadujące z lądami podwodne obrzeże kontynentalne skorupę ziemską typu kontynentalnego. Procesy geologiczne, które doprowadziły do powstania oceanu, są przedmiotem badań geotektoniki (geotektoniczne teorie). W myśl obecnie przyjętej teorii tektoniki płyt, dno oceanu ulega stałemu rozrostowi (ekspansja dna oceanicznego) w ryftach biegnących wzdłuż osi grzbietów śródoceanicznych; rozrost ten jest kompensowany przez pogrążanie litosfery oceanicznej w płaszczu Ziemi w strefach subdukcji, ciągnących się wzdłuż rowów oceanicznych. Grzbiety śródoceaniczne i strefy subdukcji są obszarami znacznej aktywności wulkanicznej i sejsmicznej. Prawie cała powierzchnia dna oceanu jest pokryta osadami (najstarsze z nich pochodzą z jury); w basenach i rowach oceanicznych gromadzą się (bardzo powoli) głównie osady ilaste (tzw. czerwone iły głębinowe, często z licznymi konkrecjami manganowymi, zawierającymi również kobalt, nikiel, miedź i in.) i mułowe, niekiedy ze znaczną ilością szczątków organicznych (np. muły okrzemkowe). Na skłonach kontynentalnych i u ich podnóży (także w otoczeniu wysp), a zwłaszcza na obszarach szelfów występują też znacznej grubości utwory piaszczyste, złożone z materiału pochodzącego z erodowanych lądów. Dla płytkich stref dna oceanu charakterystyczne są także osady organogeniczne, np. wapienie zbudowane ze szkieletów organizmów morskich; niektóre z nich występują w postaci raf.
Cechą charakterystyczną wód oceanu jest ich zasolenie; przeciętne zasolenie wód powierzchniowych oceanu wynosi ok. 35‰, w pobliżu równika 34,5‰ (zasilanie z deszczy zenitalnych), w strefie pasatów wzrasta do 38‰ (wysoka temperatura powietrza, duże parowanie, małe opady atmosferyczne), na obszarach podbiegunowych obniża się do 30‰ (małe parowanie, topnienie lodów pochodzenia lądowego); średnia temperatura wód powierzchniowych wynosi 17,4°C i obniża się wraz z głębokością (z wyjątkiem obszarów polarnych, gdzie początkowo wzrasta); jej spadek następuje przeważnie szybko do głębokości 300–500 m, wolniej do 1200–1500 m; poniżej tej głębokości temperatura wody jest mniej więcej stała; na głębokości 1500–4000 m wynosi ona przeważnie 3–4°C, głębiej 2°C i mniej. Około 6% powierzchni oceanu (głównie obszary podbiegunowe) pokrywają lody. Wody oceanu są w ciągłym ruchu; rozróżnia się ruchy rytmiczne (falowanie), stałe (prądy morskie) i periodyczne (pływy); dzięki tym ruchom woda oceaniczna ulega mieszaniu i przemieszczaniu się, tj. cyrkulacji. Ocean wywiera znaczny wpływ na klimat lądów: jest głównym źródłem wilgoci atmosferycznej (z jego powierzchni wyparowuje rocznie ok. 500 tysiąc km3 wody), źródłem dopływu tlenu do atmosfery (pochłania rocznie ok. 55 mld t tlenu atmosferycznego, a wydziela 61 mld t), a także głównym akumulatorem ciepła słonecznego.
Ze względu na znaczenie oceanu w zachowaniu równowagi biologicznej na Ziemi istotnym problemem jest ochrona środowiska oceanu zagrożonego działalnością człowieka — w tym celu są podpisywane międzynarodowe konwencje i układy (np. w Oslo 1972, Paryżu 1974, Barcelonie 1976) wskazujące na konieczność utworzenia systemów stałej kontroli wód oceanu i walki z ich zanieczyszczeniami. W celu ochrony najważniejszych eksploatowanych gatunków ryb są zawierane międzynarodowe porozumienia limitujące ich połowy; międzynarodową ochroną są objęte także zagrożone gatunki ssaków morskich, np. wydra morska, wieloryby.
Pierwszą misją mającą na celu badania oceanu była wyprawa na brytyjskim statku Challenger (1872–76) — prowadzono badania na Oceanie Atlantyckim, Oceanie Spokojnym i Oceanie Indyjskim, a ich wyniki wniosły istotny wkład w rozwój oceanografii. Znaczny rozwój wiedzy na temat oceanu jest związany z postępem technologicznym, który sprawia, że pojawiają się nowe, dotychczas niedostępne źródła informacji. Obecnie do badań oceanu używa się floty oceanograficznej, wyposażonej w specjalistyczny sprzęt, wielu danych dostarczają również satelity. Do badań topografii dna oceanu stosuje się echosondy; jako pierwszy został wyposażony w wielowiązkową echosondę francuski statek oceanograficzny Jean-Charcot 1977; bezpośrednie obserwacje dna oceanu są prowadzone przez statki głębinowe zanurzające się na duże głębokości (np. japoński statek Shinkai 6500, zbudowany 1991, zanurza się na głębokość 6500 m), wyposażone w manipulatory umożliwiające pobieranie próbek i dokonywanie pomiarów. Badania głębin oceanów są dokonywane także przez aparaty bezzałogowe ROV (Remotely Operated Vehicle) sterowane zdalnie z powierzchni. Ważnych informacji dostarczają zdjęcia satelitarne: pozwalają one zlokalizować ławice ryb i duże góry lodowe, zdjęć w podczerwieni używa się do szacowania temperatury powierzchni morza. Radary umieszczone na satelitach (np. Seasat) i amerykańskich wahadłowcach kosmicznych przekazują informacje o powierzchni oceanu, ruchach mas wód oceanu i pływających lodach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia