geotektoniczne teorie,
termin odnoszony do wielu koncepcji wysuniętych w trakcie rozwoju nauk geologicznych, dotyczących genezy i ewolucji wielkich struktur geologicznych, takich jak kontynenty, oceany, orogeny lub baseny sedymentacyjne;
geotektoniczne teorie
Encyklopedia PWN
większość tych koncepcji uległa dziś zupełnej lub częściowej dezaktualizacji, a próby uczynienia niektórych z nich teoriami mogą budzić uzasadnione wątpliwości.
Przeważająca część tak rozumianych teorii geotektonicznych zakłada, że po powstaniu Ziemi jako planety jej objętość nie ulegała już istotnym zmianom; wyjątek pod tym względem stanowią 2 teorie: popularna w XIX i na początku XX w. teoria kontrakcji, zakładająca duże zmniejszanie się objętości Ziemi, oraz wysuwana sporadycznie w XX w., mająca nielicznych zwolenników, teoria ekspansji, według której objętość Ziemi ulegała znacznemu zwiększaniu.
Niektóre teorie geotektoniczne rozwijane w XX w., np. teoria ekspansji, teoria Wegenera (dryf kontynentów) i teoria tektoniki płyt litosfery zakładają istotne poziome przemieszczanie się bloków kontynentalnych lub innych fragmentów litosfery; teorie te są klasyfikowane jako teorie mobilistyczne. Z kolei inne teorie geotektoniczne, np. teoria kontrakcji, wykluczają duże poziome przemieszczenia kontynentów; są to teorie zaliczane do fiksycystycznych; uwypuklają one znaczenie pionowych ruchów tektonicznych i pionowych przemieszczeń we wnętrzu Ziemi; w myśl tych koncepcji nawet takie struktury tektoniczne, jak płaszczowiny, świadczące o relatywnie znacznych przemieszczeniach poziomych, były uważane za wtórny, grawitacyjny efekt pionowych wypiętrzeń skorupy ziemskiej (m.in. R.W. Bemmelen, W. Biełousow); koncepcje wskazujące na istotne geotektoniczne konsekwencje zachodzących we wnętrzu Ziemi prądów konwekcyjnych (A. Holmes, F.A. Vening-Meinesz) akcentowały na ogół poziome ruchy tektoniczne, choć niekoniecznie zakładały istnienie mobilizmu w skali globalnej.
Obecnie niemal powszechną akceptacją cieszy się teoria tektoniki płyt litosfery; zostały w niej uwzględnione niektóre koncepcje wysunięte we wcześniejszych teoriach geotektonicznych (np. koncepcja dryfu kontynentów i koncepcja prądów konwekcyjnych), dostarczyła też spójnej interpretacji różnorodnych procesów geologicznych (nie tylko ściśle tektonicznych), prowadząc tym samym do integracji problemowej różnych nauk o Ziemi.
