Polska. Muzyka. Wiek XX
 
Encyklopedia PWN
Polska. Muzyka. Wiek XX
U progu XX w. pol. awangardę muz. stanowiła grupa Młoda Polska (L. Różycki, K. Szymanowski, G. Fitelberg, A. Szeluto) i związany z nią M. Karłowicz. Jego poematy symfoniczne, komponowane początkowo pod wpływem R. Straussa, położyły w muzyce pol. podwaliny pod nowocz. technikę orkiestrową. Otwarcie Filharmonii Warszawskiej (1901) stało się silnym bodźcem dla rozwoju życia muzycznego. Działalność Karłowicza i kompozytorów Młodej Polski zapoczątkowała w pol. muzyce nurt nowatorski, przeciwstawiający się konserwatywnemu (W. Maliszewski, F. Nowowiejski, kontynuujący tradycje neoromantyzmu). Po odzyskaniu niepodległości życie muz. mogło się intensywniej rozwijać. Pierwszym w XX w. kompozytorem, który uczestniczył w eur. życiu muz. i który stworzył własny, indywidualny język muz. o wyraźnie pol. stylistyce, był Szymanowski. Skupił on wokół siebie grupę młodych kompozytorów, ustępujących mu dokonaniami artyst.; większość z nich kontynuowała studia w Paryżu u N. Boulanger, propagatorki neoklasycyzmu. W 1926, z inicjatywy P. Perkowskiego, powstało tam Stow. Młodych Muzyków Polaków, którego czł. byli m.in. G. Bacewicz, M. Kondracki, R. Maciejewski, Z. Mycielski, W. Rudziński, K. Sikorski, M. Spisak, A. Szałowski, T. Szeligowski, S. Wiechowicz, B. Woytowicz. Kompozytorzy ci, dążąc do doskonałości warsztatowej, wzorowali się przede wszystkim na estetyce neoklasycyzmu, a zwłaszcza jego najważniejszego wówczas przedstawiciela, I.F. Strawinskiego. Dla części z nich wzorem była tendencja do wykorzystania pol. folkloru muz. przejawiana w ostatnim okresie twórczości Szymanowskiego. Jedynym pol. dodekafonistą był J. Koffler, reprezentant wiedeńskiej szkoły A. Schönberga. W II RP działały 3 teatry operowe (Warszawa, Lwów, Poznań), 2 filharmonie (Warszawa, Lwów), liczne konserwatoria (Warszawa, Poznań, Katowice, Lwów, Kraków, Gdańsk, Łódź, Wilno), 10 rozgłośni Pol. Radia, które poświęcały muzyce ponad 50% czasu antenowego; od 1932 istniała w Warszawie orkiestra symfoniczna Pol. Radia, zał. przez G. Fitelberga. Odbyły się pierwsze w Polsce międzynarodowe konkursy: Pianistyczny im. F. Chopina (1927, 1932, 1937), Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego (1935), także Światowe Dni Muzyki pod patronatem Międzynar. Tow. Muzyki Współcz. (Warszawa–Kraków 1939). Kontynuowano badania muzykologiczne (uniw. w Krakowie, Lwowie, Poznaniu; Z. Jachimecki, A. Chybiński, J. Reiss, Ł. Kamieński); wielkie zasługi dla popularyzacji muzyki położyło Tow. Wydawnicze Dawnej Muzyki Pol. i tzw. ORMUZ (Organizacja Ruchu Muz.); czasopiśmiennictwo muz. było reprezentowane m.in. przez mies. „Muzyka” i kwartalnik „Muzyka Polska”.
Druga wojna świat. i okupacja przerwały rozwój muzyki pol.; przez okupantów była ona tępiona jako przejaw ducha nar. (za wykonywanie utworów Chopina groziła kara śmierci). Orkiestry i zespoły muz. rozwiązano, koncerty odbywały się w kawiarniach, bądź konspiracyjnie w domach prywatnych. Wielu muzyków zginęło podczas działań wojennych i w obozach, kilkunastu kompozytorów straciło swój dorobek — całkowicie lub częściowo — przeważnie w powstaniu warszawskim 1944 (S. Kisielewski, R. Palester, Z. Turski, B. Woytowicz i in.).
Przejęcie przez państwo po II wojnie świat. mecenatu nad kulturą i sztuką miało konsekwencje w postaci podporządkowanej celom polit. polityki kulturalnej. Jednym z jej gł. zadań było udostępnienie muzyki szerokim warstwom społecznym. Wiązało się z tym nie tylko finansowanie odbudowy fiz. i organizacyjnej zniszczonych instytucji (filharmonie, szkoły, opery itd.), fundowanie stypendiów i zamówień twórczych, lecz również sprawowanie kontroli nad środowiskami artyst., zrzeszonymi z konieczności w licznych stowarzyszeniach i związkach. Pod koniec lat 40. odbyło się kilka konferencji środowiskowych, podczas których ustalano normy narzuconego twórcom (za przykładem i pod presją polit. ZSRR) realizmu socjalistycznego. Pojawiła się pieśń masowa, powstały w ZSRR nowy, obcy pol. tradycji gatunek. Kładziono nacisk na twórczość kantatową i muzykę popularną, m.in. przeznaczoną dla licznych zespołów tzw. świetlicowych. Prawo interpretowania zasad realizmu socjalist. w muzyce przysługiwało urzędnikom, nie zaś twórcom, nigdy więc nie sformułowano precyzyjnie definicji muzyki socrealist., ani zwalczanej tzw. burżuazyjno-kapitalist. muzyki formalistycznej. Kompozytorzy pol. różnie ustosunkowali się do narzuconej estetyki (otwarci jej wrogowie, np. S. Kisielewski, byli szykanowani); hołdowali przede wszystkim nurtowi neoklas., kontynuując przeważnie przedwojenne zainteresowania twórcze (Bacewicz, A. Malawski, Woytowicz, K. Sikorski, Kisielewski). Również folkloryzm, postulowany przez władze jako środek do osiągnięcia stylu nar., miał swoje początki przed II wojną świat., toteż jego tradycje były silne (S. Wiechowski, Bacewicz, W. Lutosławski, Malawski). Nie zaniechano całkowicie stosowania środków stylistyki neoromant. (B. Szabelski, Woytowicz, Z. Turski). Poczynania nowatorskie, nie znajdując sprzyjajacej atmosfery, pojawiały się sporadycznie (Lutosławski, A. Panufnik, Wiechowicz). Twórczość sceniczna, zwłaszcza operowa (T. Szeligowski, W. Rudziński, P. Rytel), ze względu na presję estetyki normatywnej nie mogła się wykazać szczególnymi osiągnięciami.
Przemiany polit. 1956 spowodowały, że kompozytorzy pol. zaczęli odnawiać kontakty z Europą Zachodnią i wzbogacać swój warsztat o nowe elementy. Odnowa języka muz. dała się zauważyć nawet u twórców, dla których neoklasycyzm pozostał główną zasadą estetyczną (Bacewicz, Kisielewski). Pojawiły się: dodekafonia lub techniki do niej zbliżone (T. Baird, K. Serocki, Lutosławski, B. Schaeffer, A. Dobrowolski, K. Penderecki); serializm wystąpił gł. w postaci skrajnego punktualizmu (H.M. Górecki, Serocki, W. Kotoński), często pozbawionego ścisłości matematycznej. Największą rolę odegrały poszukiwania sonorystyczne, eksperymenty z nową artykulacją i materiałem dźwiękowym (Penderecki, Górecki, Kotoński, Dobrowolski, W. Szalonek); w powstałym 1957 z inicjatywy J. Patkowskiego Studiu Eksperymentalnym Pol. Radia kompozytorzy mogli tworzyć muzykę elektroakustyczną (Kotoński, Dobrowolski, A. Markowski, Schaeffer, później: E. Sikora, K. Knittel, P. Szymański, R. Szeremeta, M. Chołoniewski). Nowością, wprowadzoną przez Lutosławskiego (Gry weneckie 1961), był aleatoryzm, technika podjęta przez większość pol. kompozytorów. Muzyka pol. zaczęła odgrywać coraz większą rolę; w latach 60. świat. rangę zyskali: Lutosławski, Penderecki, także Baird, Górecki, Serocki; cenieni byli kompozytorzy pol. tworzący poza krajem (R. Maciejewski, Palester, Panufnik, M. Spisak, A. Szałowski); w kraju zyskali uznanie Kotoński, Dobrowolski, Szabelski, K. Moszumańska-Nazar, A. Bloch, M. Stachowski, W. Szalonek, Z. Bujarski, W. Rudziński, W. Kilar, R. Twardowski i inni. Indywidualną estetykę stworzyli T. Sikorski (rodzaj minimal music) i Z. Krauze (muzyka inspirowana unizmem malarskim W. Strzemińskiego). Niechęć do folkloru, spowodowaną naciskami w epoce realizmu socjalist., przełamali dopiero w latach 70. Krauze (collages melodii lud.) i Kilar (wykorzystanie muzyki lud. Podhala). W tymże okresie nastąpił przełom w twórczości kompozytorskiej. Przesyt tendencjami awangardowymi sprawił, że wielu twórców zaczęło upraszczać swój język muz., sięgając do dawniejszych wzorców (Penderecki, Kilar, Górecki, Stachowski, Kotoński, Z. Rudziński). Pojawiło się młodsze pokolenie kompozytorów (urodzonych już po II wojnie świat.), które nie fetyszyzowało ani środków neoklas., ani awangardowych: R. Augustyn, K. Baculewski, Z. Bagiński, P. Buczyński, E. Knapik, S. Krupowicz, A. Krzanowski, A. Lasoń, M. Małecki, P. Moss, G. Pstrokońska-Nawratil, oraz skłaniający się ku postmodernizmowi P. Szymański, L. Zielińska i kompozytorzy debiutujący w latach 90. Po 1956 nastąpił rozwój wielu rodzajów i gatunków. Muzykę rel. tworzyli m.in. Penderecki, Panufnik, Górecki, Twardowski, Bloch. W teatrach operowych wystawiano dzieła Pendereckiego, Bairda, Blocha, Twardowskiego, Z. Bargielskiego, Z. Rudzińskiego, W. Rudzińskiego, Z. Penherskiego, R. Palestra, E. Bogusławskiego, z młodszych — Zielińskiej, K. Szwajgiera, Baculewskiego i innych.
W Polsce działa obecnie 8 akademii muz. (do 1981 p.n. PWSM), liczne licea muz., szkoły I i II stopnia oraz ogniska muz., 18 teatrów operowych i operetkowych, 20 filharmonii, wiele orkiestr, w tym Sinfonia Varsovia, której honorowym dyrygentem gościnnym jest Y. Menuhin, Wielka Orkiestra Symfoniczna Pol. Radia w Katowicach, zespoły kamer., m.in. kwartety smyczkowe Wilanów i Śląski, zespoły pieśni i tańca (Mazowsze, Śląsk, Gawęda), chóry (J. Kurczewskiego i S. Stuligrosza, Cantores Minores Wratislavienses pod kier. E. Kajdasza, Capella Gedanensis pod kier. J. Łukaszewskiego), zespoły muzyki dawnej (Fistulatores et tubicinatores Varsovienses pod kier. K. Piwkowskiego, Ars antiqua pod kier. J. Urbaniaka, Il Tempo pod kier. A. Sapiechy, Bornus Consort pod kier. M. Szczycińskiego, Camerata Silesia pod kier. A. Szostak i in.). Po II wojnie świat. wybili się dyrygenci: Z. Latoszewski, B. Wodiczko, W. Rowicki, S. Wisłocki, S. Skrowaczewski, J. Krenz, J. Semkow, A. Markowski, J. Katlewicz, K. Missona, H. Czyż, K. Kord, R. Satanowski, T. Strugała, J. Maksymiuk, A. Wit, J. Kasprzyk, G. Nowak, T. Wojciechowski; pianiści: Z. Drzewiecki, H. Sztompka, S. Szpinalski, J. Ekier, W. Małcużyński, W. Kędra, H. Czerny-Stefańska, R. Smendzianka, T. Żmudziński, B. Hesse-Bukowska, A. Harasiewicz, P. Paleczny, K. Zimerman, Sz. Esztényi, E. Pobłocka; klawesynistka E. Chojnacka; organiści: F. Rączkowski, J. Grubich; skrzypkowie: I. Dubiska, E. Umińska, H. Szeryng, E. Statkiewicz, W. Wiłkomirska, K.A. Kulka, K. Danczowska; wiolonczeliści: K. Wiłkomirski, R. Jabłoński; śpiewaczki: W. Wermińska, K. Szczepańska, S. Woytowicz, H. Łukomska, K. Szostek-Radkowa, M. Fołtyn, K. Jamroz, T. May-Czyżowska, B. Nieman, U. Trawińska-Moroz, T. Żylis-Gara, B. Sokorska, U. Koszut, T. Wojtaszek-Kubiak, Z. Donat, E. Podleś, J. Rappé, J. Gadulanka, J. Stępień, U. Krygier; śpiewacy: J. Artysz, A. Hiolski, R. Karczykowski, B. Ładysz, L.A. Mróz, W. Ochman, B. Paprocki, P. Kusiewicz. Odbywają się festiwale muz., m.in. Warszawska Jesień i Wratislavia Cantans, konkursy (zapoczątkowane jeszcze przed II wojną świat.): im. F. Chopina i im. H. Wieniawskiego, działa Pol. Wydawnictwo Muz. oraz wiele powstałych po 1989 prywatnych oficyn, m.in. Brevis, ukazują się czasopisma („Ruch Muzyczny”, „Muzyka”, „Studio”, „Canor”, „Jazz Forum”), rozwinęła się krytyka muz. i muzykologia (uniw. w Warszawie, Krakowie, Poznaniu); ważną rolę odgrywają: Związek Kompozytorów Polskich, Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków, Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, Związek Polskich Artystów Lutników, Pol. Stow. Jazzowe, Polski Związek Chórów i Orkiestr, Polskie Towarzystwo Muzyki Współczesnej, Pol. Tow. Muzyki Dawnej, Tow. im. K. Szymanowskiego i in.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Penderecki Krzysztof podczas koncertu w kościele na warszwskim Tarchominiefot. J. Herok/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Muzeum Ignacego J. Paderewskiego, salonik — fragment ekspozycji fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia