Etruskowie

Etruskowie, Tyrrenowie, etruskie Rasenna, gr. Tyrrhēnoí, łac. Etrusci, Tusci,

lud starożytny zamieszkujący od IX do I w. p.n.e. środkową Italię (Etrurię), niemówiący językiem indoeuropejskim, który w kontakcie z Grekami stworzył głęboko zhellenizowaną, choć niepozbawioną własnego piętna, kulturę i sztukę (etruska sztuka).

Pochodzenie dyskusyjne. Etruskowie wytworzyli 12 ośrodków politycznych (miast-państw), skupionych wokół świątyni Wertumnusa w Volsinii w luźną federację: Arretium (Arezzo), Caere (Cerveteri), Clusium (Chiusi), Cortona, Peruzja (Perugia), Rusellae, Populonia, Tarkwinie (Tarquinia), Weje, Vetulonia, Volaterrae (Volterra), Wulczi, Volsinii (Bolsena). Miasta te zachowywały odrębność polityczną, gospodarczą i kulturową; o ich wzajemnych związkach decydowała wspólnota języka, wierzeń religijnych i obyczajów. W końcu VII w. p.n.e. Etruskowie rozpoczęli ekspansję: ok. 616 zdobyli na południu Lacjum z Rzymem i Kampanię z Kapuą, a na północy dolinę Padu; założyli miasta: Felsinę (Bolonia), Mantuę, Modenę, Parmę i Sorrento; w VI w. panowali nad większą częścią Italii, współdziałając z Kartaginą przeciw kolonizacji greckiej. Od końca VI w. tracili inicjatywę polityczną; ok. 510 wyzwolił się Rzym, 424 Samnici zdobyli Kampanię; północną Etrurię zniszczyli Celtowie. Waśnie między miastami etruskimi wykorzystywali Rzymianie: 376 zdobyli i zburzyli Weje; po upadku miasta Volsinii (265) Etruskowie weszli w skład państwa rzymskiego. Po okres wojen domowych w I w. p.n.e. zachowali własną odrębność kulturową, język, wierzenia i samorząd; proces romanizacji Etrusków zakończył się w początkach cesarstwa rzymskiego. Kultura Etrusków, wykazująca wpływy wschodnie i greckie, a rozwijająca się w sposób oryginalny, wywarła duży wpływ na kulturę rzymską (m.in. na niektóre instytucje ustrojowe, insygnia władzy, np. fasces). Religia Etrusków przetrwała w dużej mierze w rzymskiej religii, m.in. w triadzie bogów — Tinia (rzymski Jowisz), Uni (Junona), Menrva (Minerwa), w formalizmie rytuału religijnego i wieszczbiarstwie (haruspikowie).