taniec

taniec

[czes. < niem.]:

1) Sztuka wywodząca się z języka ruchu, drugiego oprócz języka mowy podstawowego środka porozumiewania się ludzi. Środkiem wypowiedzi są odpowiednio zestawione ruchy ciała, wykonywane w określonym rytmie i zgodne z towarzyszącą im muzyką. T. najlepiej wyraża ludzkie emocje, natomiast ma ograniczone możliwości narracyjne. Towarzyszy człowiekowi niemal od początków jego dziejów. Ma wiele odmian; jest związany z określoną epoką i kulturą (np. chiń., indyjską, eur.), a także daną narodowością (np. t. polskie — mazur, polonez; czeska polka; hiszp. bolero i fandango; kubańskie habanera i rumba; południowosłow. kolo; ros. trepak; węgierski czardasz i wł. tarantela) lub grupą etniczną (np. pol. tańce góralskie, śląski trojak, kujawiak). T. pełni wyznaczone funkcje, wiążąc się z działalnością zawodową (np. t. wojenne, lud.), rozrywką (np. t. towarzyskie, dworskie), a nawet religią (np. t. w hinduizmie, eur. średniowieczne t. misteryjne, istniejące do dziś w formie procesji). Wiele rodzajów t. uległo zapomnieniu, inne rozwijały się, zyskując nowe, bardziej stylizowane elementy techn. i bardziej skomplikowane formy. Utrudniało to wykonywanie t. wielu zainteresowanym, powstały więc 2 grupy uczestników: część bierna — widzowie, i część czynna — zawodowi, specjalnie kształceni tancerze. Tak powstał t. artystyczny, widowiskowy, jak np. taniec klasyczny i taniec modern, t. widowiskowe kręgu kultury nowoż. Europy.
T. należy do najwcześniejszych przejawów zachowań twórczych człowieka. Początkowo stanowił ważny element kultu rel., niekiedy o charakterze magicznym (w staroż. Egipcie i Chinach, a nawet jeszcze u niektórych współcz. ludów Azji i Afryki). W staroż. Grecji i Rzymie oprócz t. kultowych uprawiano t. artystyczne o charakterze popisowym. Swoistym zjawiskiem, wywoływanym zbiorową psychozą rel., były w średniowieczu ekstatyczne t. flagellantów (biczowników); częste wówczas zarazy i epidemie dały asumpt przedstawieniom ikonograficznym, zw. tańcami śmierci. Praktyczne znaczenie towarzyskie miały w średniowieczu inne formy taneczne: carols, ductia i stantipes. W XV w. pojawiła się w księstwie burgundzkim forma taneczna, łącząca t. powolny z szybkim (basse danse i pas de brabant), rozpowszechniona później w okresie renesansu (w Polsce chodzony–goniony, w Niemczech Danz–Proportz, we Włoszech passamezzo lub pavana–saltarello–piva, w Hiszpanii pavana–galiarda, we Francji basse danse–recoupe–tordion lub zróżnicowane pod względem tempa branle). Kunsztowne stylizacje t. były obecne w twórczości wirginalistów angielskich; stylizowane t. stały się wówczas podstawą .
W XVII w. pojawiły się t. o różnym nar. pochodzeniu: niem. allemande, fr. courante, hiszp. sarabanda i ang. gigue; stosunkowo duża liczba tańców powstała we Francji (bourrée z Owernii, gawot z Delfinatu, passepied z Bretanii, rigaudon z Prowansji, loure z Normandii, menuet z Poitou). Popularność zdobyły również anglaise, hornpipe i polonez, a w 2. poł. XVIII w. na czoło wysunął się menuet. W XIX w. największą popularność jako t. stylizowane zdobyły: walc (F. Schubert, F. Chopin, J. Brahms), polonez (M.K. Ogiński, Chopin), mazurek (Chopin), polka (B. Smetana), czardasz (F. Liszt, Brahms); w muzyce dram. niemałą rolę odegrały, oprócz walca, kadryl i galop (J. Offenbach), a w muzyce ros. i ukr. — kozak, hopak i kołomyjka (P. Czajkowski, A. Borodin); w mniejszym stopniu rozpowszechniły się écossaise (L. van Beethoven, Chopin), krakowiak (Chopin, Z. Noskowski, R. Statkowski, I.J. Paderewski), kamarinskaja (M. Glinka, P. Czajkowski). W XIX w. pojawiało się również bolero (C.M. von Weber, D. Auber, Chopin), jednakże kunsztowną formę otrzymało ono dopiero w XX w. (M. Ravel).
Z pocz. XX w. pojawiło się w Europie, przejęte z Ameryki Południowej, tango, a z Ameryki Północnej — t. związane mniej lub bardziej z jazzem: one-step, two-step, cake-walk, jive, boogie-woogie, jump, lambeth-walk, charleston, fokstrot, shimmy. Rozwinęła się muzyka taneczna jako odłam muzyki rozrywkowej. Do spopularyzowania poszczególnych gatunków t. przyczyniły się nagrania płytowe, radio, film, telewizja, a także specjalne orkiestry taneczne: w pierwszym 20-leciu XX w. były to na ogół niewielkie zespoły, 1930–50 pojawiły się big bandy (band), m.in. słynne orkiestry G. Millera, H. Jamesa, zespoły jazzowe B. Goodmana, W. Hermana, W. (Counta) Basiego. Około poł. XX w. modne stały się t. południowoamerykańskie: samba, rumba, mambo, cha-cha-cha, calypso; do najpopularniejszych t. lat 60. XX w. należały: twist, madison, surf, shake, watusi; w latach 70. i 80. popularność zyskał kung-fu; w latach 90. zaznaczył się renesans rock and rolla. W żywiołowo rozwijających się od końca XX w. dyskotekach tańczy się na ogół przy muzyce mech., odtwarzanej z płyt przez tzw. disc jockeyów; wykształcił się specjalny typ t. dyskotekowego lub ulicznego — breakdance; przy muzyce techno odbywają się uliczne parady t.

2) Utwór muz., najczęściej instrumentalny, rzadziej wokalny (przyśpiewka taneczna), towarzyszący wykonaniu t. lub samodzielny, będący jego stylizacją; t. w znaczeniu muz., należący do muzyki tanecznej.

Bibliografia

J. Rey Taniec, jego rozwój i formy, Warszawa 1958;

J.G. Noverre Teoria i praktyka tańca prostego i komponowanego, sztuki baletowej, muzyki, kostiumu i dekoracji, Wrocław 1959;

I. Turska Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1962;

tejże W kręgu tańca, Warszawa 1965;

B. Mamontowicz-Łojek Terpsychora i lekkie muzy. Taniec widowiskowy w Polsce w okresie międzywojennym 1918–1939, Kraków 1972;

Z. Stęszewska Tańce polskie z tabulatur organowych, Kraków 1978;

tejże Tańce polskie z tabulatur lutniowych, Kraków 1979.

Katalończycy, tradycyjny taniec sardana

Miłość i ból i świat i marzenie, muzyka G. Mahler, choreografia J. Neumeier (1984) — Teatr Wielki w Warszawie