klasyfikacja nauk,
metodol., naukozn.:
klasyfikacja nauk
Encyklopedia PWN
1) W węższym znaczeniu — systematyczny, wielostopniowy, log. podział zbioru nauk (wiedzy nauk., tj. wiedzy spełniającej obowiązujące w danej epoce i danym zakresie warunki naukowości) na działy i poddziały różnych stopni, dokonywany wg określonych kryteriów.
2) W szerszym znaczeniu — usystematyzowany podział zbioru nauk dostosowany do określonego celu, któremu ma służyć .(np.: badawczemu, dydaktycznemu, instytucjonalnemu, organizacyjnemu, informacji nauk.-techn. i bibliotecznej), mający umowny charakter; podział ten nie musi spełniać log. warunków zupełności. Tak więc k.n. w szerokim znaczeniu to z reguły układy klasyfikacyjne kilku lub kilkunastu grup nauk zestawionych numeracyjnie, w których epistemologiczną podstawą podziału jest obszar badań (tab. Szczegółowa klasyfikacja nauk przyjęta w Fundacji Nauki Europejskiej i UE)
Najczęściej są to podziały mało rozczłonkowane (2- i 3-stopniowe), cząstkowe układy klasyfikacyjne, a także typologie nauk lub określonych grup nauk., czasami nawet luźne zestawienia cech odróżniających pewne rodzaje nauk od innych. Przedmiotem k.n. są nauki w sensie instytucjonalnym, treściowym (statycznym) i funkcjonalnym (czynnościowym, dynamicznym). Kryteria wyróżnienia poszczególnych dyscyplin są bądź formalne (istnienie nazwy, wyodrębnionych katedr uniwersyteckich, ośrodków badawczych itp.), bądź rzeczowe (przedmiot, problematyka, metody, zadania, cele), epistemologiczne i metodol. (sposób dochodzenia i uzasadniania twierdzeń, rodzaj twierdzeń, stopień ogólności, abstrakcji i prostoty).
W hist. rozwoju ludzkości nauka jako wyspecjalizowana forma działalności poznawczej wyłoniła się z globalnego systemu wiedzy i całokształtu praktycznej działalności człowieka stosunkowo późno. W pierwszym okresie występowała pod mianem filozofii jako „wszechnauki” i tworzyła dość jednolity system, jakkolwiek od czasów Arystotelesa (IV w. p.n.e.), zwłaszcza w kulturze hellenistycznej, zaczęły wyłaniać się pierwsze nauki szczegółowe; właściwa jednak emancypacja tych nauk dokonywała się jednak od XVIII w., wraz z zasadniczym zwrotem w ich rozwoju (rewolucja naukowo-techniczna). Od XVIII w. zaczął się proces specjalizacji i dyferencjacji nauk, który trwa do dziś.
Procesy te znacznie nasiliły się od końca XIX w. i współcześnie liczba dyscyplin i specjalności jest olbrzymia i stale rośnie. Pogłębiający się i rozszerzający podział pracy w społeczności uczonych sprawia, że ustawicznie powstają nowe dziedziny badań nauk. i nowe specjalności. Według projektów klasyfikacji Kom. Informacji Nauk. i Techn. USA (COSATI) i UNESCO z 1990, zaprezentowanej w „Impact of Science”, wyłoniły się 24 dziedziny nauki, które dzielą się na ok. 230 dyscyplin nauk. i ok. 1950 poddyscyplin i specjalności badawczych. Dane COSATI z 2000 mówią już o ok. 5000 specjalności badawczych. Tym procesom dyferencjacji nauk towarzyszą w 2. poł. XX w. procesy integracji nauk, prowadzące do powstania nauk stykowych z pogranicza nauk pokrewnych, oraz nauk kompleksowych, znajdujących zastosowania w różnych dyscyplinach (cybernetyka, teoria informacji, teoria komunikacji, ogólna teoria systemów, prakseologia itp.). W związku z procesami dyferencjacji i integracji we współcz. naukoznawstwie przyjmuje się, że — zbiór nauk podlega hist. ewolucji i zaliczenie do niego poszczególnych elementów na poszczególnych etapach hist. jest utrudnione, ponieważ samo pojęcie „nauka” na tych etapach nie jest jasno i jednoznacznie określone; ocena każdej próby k.n. musi być skorelowana z celem, któremu ma służyć, oraz stanem nauki, np. podział nauk adekwatny do stanu nauki w XVIII czy XIX w. nie jest adekwatny do stanu nauk współcześnie (nauka — Historyczne podziały i klasyfikacje nauk). Obecnie buduje się uproszczone k.n. dla określonych teoret. i praktycznych celów, np.: dla potrzeb bibliotecznych, informacji naukowej, organizacyjnych i podziału środków na działalność badawczą, dydaktycznych (wydziały, kierunki, dyscypliny, specjalności na wyższych uczelniach); dla potrzeb instytucjonalnych (tab. Instytucjonalna klasyfikacja nauk w Polsce i za granicą).
We współcz. naukoznawstwie istnieje rozbieżność poglądów zarówno co do przyjmowanych zasad podziału nauk, jak i co do miejsca poszczególnych dyscyplin w różnych projektach układów klasyfikacyjnych. Wyjątek stanowi klasyfikacja nauk teoret. (która może być uznana za naturalną klasyfikację) wg 3 kryteriów: ze względu na przedmiot badań, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pierwotnych, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pochodnych. W Polsce wśród kilku k.n., opartych na powyższych kryteriach epistemologicznych, najczęściej stosowany jest podział nauk teoret. przedstawiony przez K. Ajdukiewicza (Metodologiczne typy nauk 1938).
Zgodnie z tym podziałem ogół nauk teoret. dzieli się najpierw na 2 grupy: nauki mat. i logika formalna oraz wszystkie pozostałe nauki. U podstaw tego podziału leżą 3 kryteria (principia divisions), pokrywające się zakresowo: ze względu na przedmiot wszystkie nauki teoret. dzieli się na nauki formalne i nauki realne, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pierwotnych — na nauki aprioryczne i aposterioryczne (nauki empiryczne ), ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pochodnych — na nauki dedukcyjne i nauki indukcyjne. W myśl tych 3 podziałów nauki mat. i logika formalna to jednocześnie nauki formalne, aprioryczne, dedukcyjne, a pozostałe nauki teoret. to zarazem nauki realne, aposterioryczne i indukcyjne. Nauki tej grupy poddają się następnie 2 niezależnym od siebie podziałom: wg przedmiotu badań — na nauki przyrodnicze i nauki humanistyczne oraz wg stawianych im zadań — na nauki nomotetyczne (nomologiczne) i nauki idiograficzne lub na nauki nomologiczne i nauki typologiczne.
Z punktu widzenia celów badań rozróżnia się tradycyjnie: nauki teoret. (zw. też czystymi), których zadaniem jest obiektywne poznanie zjawisk i procesów rzeczywistości oraz wyjaśnienie i przewidywanie zachodzących w niej przemian, oraz nauki praktyczne (zw. też naukami stosowanymi), których gł. zadaniem jest wykrywanie sposobów praktycznego zastosowania (know how) praw nauki i na podstawie tej wiedzy przedstawianie projektów i sposobów planowanego i racjonalnego działania zmierzającego do przekształcenia rzeczywistości i wytwarzania „artefaktów” (nauki techniczne). Nauki teoret. dzieli się z kolei na: nauki teoret. w ścisłym tego słowa znaczeniu, zmierzające do formułowania praw nauk. oraz do ich systematyzacji w możliwie spójne wewnętrznie teorie nauk., oraz na nauki hist. i opisowe. Nauki praktyczne zaś dzieli się zazwyczaj na społ. nauki praktyczne (np. polityka społ., pedagogika), przyr. nauki praktyczne (np. nauki roln.), nauki med. oraz nauki techniczne. Tradycyjnie przyjęte systemy klasyfikacyjne budzą współcześnie wiele zastrzeżeń jako nieprzystosowane do aktualnego stanu nauki.
Szczególnie jaskrawo uwidacznia się nieprzydatność anachronicznego podziału nauk na „czyste” i „stosowane”, opartego na XIX-wiecznym modelu nauki, który ukształtował się w warunkach nikłego związku nauki z techniką. Zwraca na to uwagę P. Auger w raporcie wykonywanym na zlecenie UNESCO (Tendances actuelles de la recherche scientifique 1961). W raporcie tym zamiast dotychczasowych k.n. zaproponowano podział badań nauk. ze względu na ich strategiczny cel na typy: podstawowe badania naukowe, stosowane badania naukowe, rozwojowe badania naukowe i wdrożeniowe badania naukowe. Podział ten został powszechnie przyjęty i jest stosowany w praktyce w większości krajów świata.
Najczęściej są to podziały mało rozczłonkowane (2- i 3-stopniowe), cząstkowe układy klasyfikacyjne, a także typologie nauk lub określonych grup nauk., czasami nawet luźne zestawienia cech odróżniających pewne rodzaje nauk od innych. Przedmiotem k.n. są nauki w sensie instytucjonalnym, treściowym (statycznym) i funkcjonalnym (czynnościowym, dynamicznym). Kryteria wyróżnienia poszczególnych dyscyplin są bądź formalne (istnienie nazwy, wyodrębnionych katedr uniwersyteckich, ośrodków badawczych itp.), bądź rzeczowe (przedmiot, problematyka, metody, zadania, cele), epistemologiczne i metodol. (sposób dochodzenia i uzasadniania twierdzeń, rodzaj twierdzeń, stopień ogólności, abstrakcji i prostoty).
W hist. rozwoju ludzkości nauka jako wyspecjalizowana forma działalności poznawczej wyłoniła się z globalnego systemu wiedzy i całokształtu praktycznej działalności człowieka stosunkowo późno. W pierwszym okresie występowała pod mianem filozofii jako „wszechnauki” i tworzyła dość jednolity system, jakkolwiek od czasów Arystotelesa (IV w. p.n.e.), zwłaszcza w kulturze hellenistycznej, zaczęły wyłaniać się pierwsze nauki szczegółowe; właściwa jednak emancypacja tych nauk dokonywała się jednak od XVIII w., wraz z zasadniczym zwrotem w ich rozwoju (rewolucja naukowo-techniczna). Od XVIII w. zaczął się proces specjalizacji i dyferencjacji nauk, który trwa do dziś.
Procesy te znacznie nasiliły się od końca XIX w. i współcześnie liczba dyscyplin i specjalności jest olbrzymia i stale rośnie. Pogłębiający się i rozszerzający podział pracy w społeczności uczonych sprawia, że ustawicznie powstają nowe dziedziny badań nauk. i nowe specjalności. Według projektów klasyfikacji Kom. Informacji Nauk. i Techn. USA (COSATI) i UNESCO z 1990, zaprezentowanej w „Impact of Science”, wyłoniły się 24 dziedziny nauki, które dzielą się na ok. 230 dyscyplin nauk. i ok. 1950 poddyscyplin i specjalności badawczych. Dane COSATI z 2000 mówią już o ok. 5000 specjalności badawczych. Tym procesom dyferencjacji nauk towarzyszą w 2. poł. XX w. procesy integracji nauk, prowadzące do powstania nauk stykowych z pogranicza nauk pokrewnych, oraz nauk kompleksowych, znajdujących zastosowania w różnych dyscyplinach (cybernetyka, teoria informacji, teoria komunikacji, ogólna teoria systemów, prakseologia itp.). W związku z procesami dyferencjacji i integracji we współcz. naukoznawstwie przyjmuje się, że — zbiór nauk podlega hist. ewolucji i zaliczenie do niego poszczególnych elementów na poszczególnych etapach hist. jest utrudnione, ponieważ samo pojęcie „nauka” na tych etapach nie jest jasno i jednoznacznie określone; ocena każdej próby k.n. musi być skorelowana z celem, któremu ma służyć, oraz stanem nauki, np. podział nauk adekwatny do stanu nauki w XVIII czy XIX w. nie jest adekwatny do stanu nauk współcześnie (nauka — Historyczne podziały i klasyfikacje nauk). Obecnie buduje się uproszczone k.n. dla określonych teoret. i praktycznych celów, np.: dla potrzeb bibliotecznych, informacji naukowej, organizacyjnych i podziału środków na działalność badawczą, dydaktycznych (wydziały, kierunki, dyscypliny, specjalności na wyższych uczelniach); dla potrzeb instytucjonalnych (tab. Instytucjonalna klasyfikacja nauk w Polsce i za granicą).
We współcz. naukoznawstwie istnieje rozbieżność poglądów zarówno co do przyjmowanych zasad podziału nauk, jak i co do miejsca poszczególnych dyscyplin w różnych projektach układów klasyfikacyjnych. Wyjątek stanowi klasyfikacja nauk teoret. (która może być uznana za naturalną klasyfikację) wg 3 kryteriów: ze względu na przedmiot badań, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pierwotnych, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pochodnych. W Polsce wśród kilku k.n., opartych na powyższych kryteriach epistemologicznych, najczęściej stosowany jest podział nauk teoret. przedstawiony przez K. Ajdukiewicza (Metodologiczne typy nauk 1938).
Zgodnie z tym podziałem ogół nauk teoret. dzieli się najpierw na 2 grupy: nauki mat. i logika formalna oraz wszystkie pozostałe nauki. U podstaw tego podziału leżą 3 kryteria (principia divisions), pokrywające się zakresowo: ze względu na przedmiot wszystkie nauki teoret. dzieli się na nauki formalne i nauki realne, ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pierwotnych — na nauki aprioryczne i aposterioryczne (nauki empiryczne ), ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń pochodnych — na nauki dedukcyjne i nauki indukcyjne. W myśl tych 3 podziałów nauki mat. i logika formalna to jednocześnie nauki formalne, aprioryczne, dedukcyjne, a pozostałe nauki teoret. to zarazem nauki realne, aposterioryczne i indukcyjne. Nauki tej grupy poddają się następnie 2 niezależnym od siebie podziałom: wg przedmiotu badań — na nauki przyrodnicze i nauki humanistyczne oraz wg stawianych im zadań — na nauki nomotetyczne (nomologiczne) i nauki idiograficzne lub na nauki nomologiczne i nauki typologiczne.
Z punktu widzenia celów badań rozróżnia się tradycyjnie: nauki teoret. (zw. też czystymi), których zadaniem jest obiektywne poznanie zjawisk i procesów rzeczywistości oraz wyjaśnienie i przewidywanie zachodzących w niej przemian, oraz nauki praktyczne (zw. też naukami stosowanymi), których gł. zadaniem jest wykrywanie sposobów praktycznego zastosowania (know how) praw nauki i na podstawie tej wiedzy przedstawianie projektów i sposobów planowanego i racjonalnego działania zmierzającego do przekształcenia rzeczywistości i wytwarzania „artefaktów” (nauki techniczne). Nauki teoret. dzieli się z kolei na: nauki teoret. w ścisłym tego słowa znaczeniu, zmierzające do formułowania praw nauk. oraz do ich systematyzacji w możliwie spójne wewnętrznie teorie nauk., oraz na nauki hist. i opisowe. Nauki praktyczne zaś dzieli się zazwyczaj na społ. nauki praktyczne (np. polityka społ., pedagogika), przyr. nauki praktyczne (np. nauki roln.), nauki med. oraz nauki techniczne. Tradycyjnie przyjęte systemy klasyfikacyjne budzą współcześnie wiele zastrzeżeń jako nieprzystosowane do aktualnego stanu nauki.
Szczególnie jaskrawo uwidacznia się nieprzydatność anachronicznego podziału nauk na „czyste” i „stosowane”, opartego na XIX-wiecznym modelu nauki, który ukształtował się w warunkach nikłego związku nauki z techniką. Zwraca na to uwagę P. Auger w raporcie wykonywanym na zlecenie UNESCO (Tendances actuelles de la recherche scientifique 1961). W raporcie tym zamiast dotychczasowych k.n. zaproponowano podział badań nauk. ze względu na ich strategiczny cel na typy: podstawowe badania naukowe, stosowane badania naukowe, rozwojowe badania naukowe i wdrożeniowe badania naukowe. Podział ten został powszechnie przyjęty i jest stosowany w praktyce w większości krajów świata.
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
K. Ajdukiewicz Metodologiczne typy nauk, w: Język a poznanie, t. 1, Warszawa 1960;
T. Kotarbiński Analiza cech odrębnych głównych działów nauki, w: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław 1961;
S. Kamiński Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1992;
P. Hübner, Z. Konopka, J. Kozłowski, R. Sławeta Struktura dyscyplin naukowych i pól badań w Polsce, Warszawa 1996.
European Science Foundation. Discipline, Codes and Classification, Bruxelles 1994.
