teoria nauki
 
Encyklopedia PWN
teoria nauki,
naukozn. najstarsza z nauk o nauce;
zajmuje się nauką rozumianą jako system należycie uzasadnionych twierdzeń (tj. nauką w sensie treściowym) i obejmuje zespół zagadnień naukoznawczych, który sięga od logiki formalnej przez metodologię nauk do teorii poznania i dotyczy elementów i struktury systemów naukowych. Historycznie wywodzi się z logiki w szerokim tradycyjnym rozumieniu, stanowiącym kontynuację Arystotelesowskiego Organonu. U Arystotelesa i jego kontynuatorów występowała niewątpliwie koncepcja logiki jako nauki o naukach, jednym zaś ze stałych składników tak rozumianej logiki było zawsze uprawianie — obok metodologii nauk — teorii systemu nauk. w ogóle i teorii różnych typów systemów nauk. w różnych dziedzinach dociekań. Współcześnie mówi się często o teorii i metodologii nauk jako o jednym dziale badawczym, obejmującym problematykę struktury systemów nauk. i metod ich budowania. Często także, zwłaszcza w specjalistycznej literaturze anglosaskiej, t.n. nazywa się „filozofią nauki” (ang. philosophy of science). „Filozofia” danej nauki oznacza w tym kontekście teorię i krytykę danej nauki (z punktu widzenia walorów metodycznych w najszerszym tego słowa znaczeniu), a „filozofia nauki”, bez bliższego określenia, o jaką naukę idzie — ogólną krytykę metodol. nauki (traktującą w różnych naukach o tym, co jest im wspólne, np. pewne formy rozumowania, pojęcia, podobieństwa struktury formalnej i zabiegów badawczych), a nadto dotyczy ogółu nauk jako całości. Słowo „filozoficzny” używane na określenie tego typu dociekań znaczy tyle, co odnoszący się do ogólnej t.n., „filozofia” zaś w tej terminologii — to teoria wiedzy naukowej.
Do zagadnień tak pojętej t.n. lub filozofii nauki należą przede wszystkim: zagadnienie pojęcia nauki i związane z tą sprawą liczne spory: co jest jeszcze nauką, a co już nią nie jest (nauka); zagadnienie zadań nauki; problemy: co to jest system nauk. i twierdzenia nauk. jako elementy systemu nauk.; zagadnienia związane z analizą takich pojęć, jak: prawa nauki, hipoteza, zdanie analityczne, spostrzeżeniowe, teoret.; zagadnienia klasyfikacji nauk, a zwłaszcza typologii dyscyplin nauk. ze względu na strukturę ich systemów. W ramach wszystkich tych grup zagadnień występuje problematyka teoriopoznawcza, log. i metodologiczna. Sprawia to, że między teorią poznania, logiką i metodologią nauk z jednej strony, a t.n. z drugiej — nie ma ostrych granic i łączą ją z tymi dyscyplinami bardzo ścisłe związki.
Praktycznie z punktu widzenia t.n. naukę można by określić jako ogół twierdzeń dość ważnych i dość uzasadnionych i usystematyzowanych, by nadawały się do nauczania ich na poziomie szkolnictwa wyższego, bądź też taki zespół składowy tego ogółu twierdzeń, który jest dość odrębny i dość bogaty, by móc być przedmiotem takiego nauczania w charakterze wyodrębnionej specjalności. Określenie to zakresowo odpowiada przyjętemu wśród uczonych pol. rozumieniu terminu „nauka” i jest zgodne ze znaczeniem nadawanym przez Niemców terminowi Wissenschaft. Natomiast obejmuje szerszy zakres twierdzeń niż ten, który obejmuje ang. i fr. termin science, odnoszący się tylko do nauk mat.-przyrodniczych. Zależnie od różnic w ograniczaniu zbioru twierdzeń zaliczanych do nauki w jej rozumieniu treściowym zarysowują się różnice w pojmowaniu zasięgu nauki w jej rozumieniu funkcjonalnym (tj. pracy nauk.), jako ogółu działań prowadzących do wykrywania, uzasadniania i systematyzacji twierdzeń składających się na naukę w rozumieniu treściowym.
Na pytanie dotyczące celów pracy nauk. współczesna t.n. nie daje jednolitej odpowiedzi. Na czoło wysuwają się 2 gł. motywy pracy nauk.: chęć poznania świata, zrozumienia rzeczywistości, jej budowy, pochodzenia, dynamiki stawania się i rozwoju oraz chęć opanowania rzeczywistości, pokierowania tokiem jej spraw dla własnych celów człowieka, zużytkowania jej jako tworzywa lub narzędzia, co staje się możliwe dzięki poznaniu rzeczy i rządzących nimi praw. W związku z pojęciem nauki jednym z problemów t.n. pozostaje ocena mniejszej lub większej naukowości podejmowanych prac i określenie jej kryteriów. Tak więc np. technikę lub zarządzanie określa się jako tym bardziej nauk., im bardziej opierają się na naukowo uzasadnionych twierdzeniach o obiektywnych zależnościach między wchodzącymi w grę czynnikami. Żąda się przy tym od wypowiedzi zasługujących na nazwę „naukowych”, by były intersubiektywne, oparte na danych dostępnych w zasadzie każdemu, a więc nie na danych dostępnych tylko poszczególnym osobom lub na wyczuciach indywidualnych tego lub owego z wyznawców danej doktryny. Żądanie to pozostaje w ścisłym związku z postulatem obiektywności twierdzeń naukowych.
Zbiór poglądów dotyczących danej dziedziny badania dopiero wtedy zasługuje na nazwę nauki, kiedy są w nim wyróżnione twierdzenia podstawowe, ze względu na które uzasadnia się twierdzenia pochodne. Tak uporządkowane zbiory poglądów tworzą teorie, czyli systemy naukowe. W różnych dziedzinach badań teorie miewają różny typ struktury i różne bywają stopnie zwartości i rozwinięcia systemu naukowego. Z punktu widzenia struktury systemów nauk. gł. różnice zachodzą między tzw. naukami formalnymi, do których należą wszystkie działy matematyki i logiki formalnej, a tzw. naukami realnymi, obejmującymi nauki przyr. i humanistyczne. Nauki formalne, opierając się na pewnych aksjomatach, mogą stawiać zagadnienia i rozwiązywać je w drodze samego rozumowania. Nauki realne gł. podstawę dla swoich twierdzeń mają w zdaniach bezpośrednio opartych na doświadczeniu (z tego względu określa się je także mianem nauk empirycznych). W pierwszej grupie nauk są dopuszczalne tylko wnioskowania dedukcyjne (dedukcja), w drugiej zaś także wnioskowania indukcyjne (indukcja) i in. typy wnioskowań zawodnych. Różnice w budowie systemów obu tych grup nauk są tak znaczne, że dociekania nad ich strukturą można traktować jako odrębne dziedziny badań teoretycznonaukowych. Różnice struktury systemów poszczególnych nauk empirycznych tłumaczy się w znacznej mierze różnicami działań, których te systemy są wytworami, a więc działań takich, jak stawianie problemów, obserwacja, eksperyment, pomiar (metodol. ), wypowiadanie domysłów, dorozumiewanie się znaczeń cudzych wypowiedzi itd.
Pewne jest jednak, że nowoczesna matematyka wypracowała stereotyp systemu nauk. o najdoskonalszej budowie log., stereotyp systemu formalnego hipotetyczno-dedukcyjnego, którego prawzorem był Euklidesowy system geometrii. Nowoczesne systemy tego rodzaju stały się jednym z najbardziej wyróżnionych obiektów zainteresowań t.n. Formalny system hipotetyczno-dedukcyjny to uporządkowany zbiór zapisów o budowie zdań oznajmujących, zawierających znaki stałe i zmienne. Napisy te dopuszczają różne interpretacje w zależności od znaczeń nadawanych pewnym znakom stałym. Struktura tego systemu jest wyznaczona przez kształty jego składników i przez operacje czysto przekształceniowe. Wyróżnia się napisy zdaniokształtne podstawowe (aksjomaty), przyjmuje się dyrektywy ich przekształcenia gwarantujące, że jeśli przy jakiejś interpretacji aksjomaty stają się zdaniami prawdziwymi, to i napisy powstałe z ich przekształceń będą też zdaniami prawdziwymi. W takim systemie dowód danego zdania polega na okazaniu jego otrzymywalności w drodze przekształcenia zewn. budowy określonych aksjomatów lub uprzednio dowiedzionych tez. Przyjmuje się, że więź log. jest dostatecznie wyznaczona przez określone przemieszczenia pewnych składników zdań, przy ustalonych znaczeniach spójników i określonych partykuł łączących te składniki. System taki może być zużytkowany raz jako wypowiedź nauki o pewnych rzeczach, kiedy indziej — jako wypowiedź innej nauki o innych rzeczach, jeżeli tylko w obu dziedzinach panuje dostateczna analogia układów stosunków, jeżeli obie te dziedziny są niejako modelami tego samego schematu formalnego. Jego przykładem może być system formalny zw. algebrą Boole’a, który może być interpretowany bądź jako teoria zależności między zakresami nazw (klas), bądź jako teoria zależności log. między zdaniami złożonymi, wiążących je niezależnie od wewn. struktury zdań składowych, bądź jako teoria budowy określonego rodzaju sieci elektrycznych. W ostatnich dziesiątkach lat rozwinęły się pogłębione badania warunków, którym winien czynić zadość formalny system dedukcyjny. Idzie tu m.in. o niesprzeczność układu aksjomatów, o niezależność wzajemną jego składników, o jego zupełność, czyli możność udowodnienia na jego podstawie pozytywnej i negatywnej odpowiedzi na wszelkie poprawnie sformułowane pytania z objętej jego terminami dziedziny. Badania te stanowią obecnie punkt szczytowy dociekań z zakresu t.n.
Formalizacja jest jedną z postaci tendencji matematyzacyjnej rozwoju systemów naukowych. Inne jej postaci to z jednej strony, związane z pojęciem prawdopodobieństwa, układy twierdzeń o zależnościach statystycznie uchwytnych, z drugiej po prostu przechodzenie różnych nauk z fazy konstatowania zależności jakościowych w fazę badania zależności ilościowych, co łączy się ze stosowaniem pomiaru w jego różnych formach, nieraz bardzo zawiłych. Pomiar z kolei dostarcza określonych ilościowo danych doświadczenia, a pojęcie ostatecznych danych doświadczenia, wypowiadanych w tzw. zdaniach protokolarnych, stało się jednym z gł. obiektów współczesnej t.n. obok pojęcia zdania analitycznego, czyli takiego, którego prawdziwość jest zagwarantowana przez samą jego strukturę i znaczenie części składowych. Zdania analityczne dominują w matematyce i logice, zdania protokolarne leżą u podstaw przyrodoznawstwa i wiedzy humanistycznej.
Całokształt zagadnień t.n., zwłaszcza problemy dotyczące różnorodności struktury systemów nauk., oprócz ich doniosłości dla metodologii nauk (czyli kryt. i doradczego znawstwa metod nauk., a spośród nich sposobów kształtowania systemów nauk.), ma także istotne znaczenie dla dociekań epistemologicznych — w przyjętym we współcz. naukoznawstwie rozumieniu terminu „epistemologia”. W rozumieniu tym (zawężonym w stosunku do znaczenia pierwotnego, w którym — zgodnie ze znaczeniem terminu episteme u Arystotelesa — epistemologia to tyle, co „wiedzoznawstwo”, teoria poznania nauk.) epistemologia jest częścią naukoznawstwa dość wyraźnie wyodrębnioną, stawiającą sobie zadanie takiego rozpoznania struktury i dynamiki życia nauki, które mogłoby najskuteczniej przyczynić się do racjonalnego wpływania na rozwój nauki środkami społ. i wzmożenia efektywności badań naukowych. Zainteresowania epistemologów mają charakter praktyczny, socjotechniczny. Na terenie epistemologii t.n. spotyka się przeto z praktyczną problematyką społ. kierowania nauką we współdziałaniu współtwórczym i niezbędnym.
Na podstawie tekstu Tadeusza Kotarbińskiego (Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1968)
Bibliografia
F. Znaniecki Przedmiot i zadania nauki o wiedzy, „Nauka Polska” 1925 t. 5;
M. Ossowska Nauka o nauce, „Nauka Polska” 1935 t. 20;
T. Kotarbiński Wykłady z dziejów logiki, Łódź 1957;
K. Ajdukiewicz Język i poznanie, t. 1–2, Warszawa 1960–65;
T. Kotarbiński Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. wyd. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961;
T. Kotarbiński Przegląd problemów nauk o nauce, „Problemy” 1964 nr 12;
L. Malecki Główne kierunki prac nad sprawą efektywności badań naukowych, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1965 z. 2–3;
Z. Kowalewski Nauka a planowanie jej rozwoju, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967.
Ph. Frank Philosophy of Science, New York 1957;
E. Nagel A Budget of Problems in the Philosophy of Science, „Philosophical Review” 1957;
E.H. Madden The Structure of Scientific Thought, Boston 1960;
E. Nagel The Structure of Science, New York 1961.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia