gwiazdy podwójne

gwiazdy podwójne, układy podwójne,

układy złożone z 2 gwiazd obiegających wspólny środek masy.

Bez użycia teleskopu widać je zwykle jako gwiazdy pojedyncze. Ciasne gwiazdy podwójne dzieli się na układy kontaktowe, gdy gwiazdy stykają się ze sobą, półrozdzielone, gdy jedna gwiazda wypełnia dopuszczalną dla niej część pewnej powierzchni krytycznej (tzw. krytycznej powierzchni Roche’a), a w wypadku jej przekroczenia traci masę na rzecz drugiej gwiazdy, mniejszej od swej części powierzchni krytycznej (akrecja), i rozdzielone, gdy obydwie gwiazdy mieszczą się wewnątrz odpowiadających im części powierzchni krytycznej. Ze względu na technikę obserwacyjną rozróżnia się: 1) gwiazdy podwójne wizualnie, w których oba składniki można dostrzec przez teleskop; znanych jest obecnie ok. 40 tysięcy takich gwiazd, dla kilkuset z nich zostały obliczone orbity; 2) gwiazdy podwójne spektroskopowo, w których widmach obserwuje się okresowe przesuwanie się linii, świadczące o zmianach prędkości radialnych składników (czasami jest widoczne tylko widmo składnika jaśniejszego); gwiazdy te nawet w teleskopie są widoczne jako pojedynczy obiekt; 3) gwiazdy podwójne zaćmieniowe, których płaszczyzny orbit są nachylone pod niewielkim kątem do kierunku widzenia, wskutek czego w stałych odstępach czasu następuje wzajemne przesłanianie się (zaćmienia) gwiazd-składników; z przebiegu zmian jasności gwiazd zaćmieniowych wyznacza się elementy ich orbity, względne rozmiary i jasności składników, kąt nachylenia orbity do kierunku widzenia i in.; analiza zmian prędkości radialnych składników i znajomość elementów orbity pozwalają wyznaczyć bezwzględne wartości rozmiarów i mas składników; najbardziej znaną gwiazdą zaćmieniową jest Algol (występowanie jego zaćmień wykazał 1782 J. Goodricke). Najważniejsze typy gwiazd zaćmieniowych to gwiazdy zaćmieniowe: typu Algola (chłodny podolbrzym i gorąca gwiazda ciągu głównego), typu β Lyrae (2 elipsoidalnie odkształcone gwiazdy o różnych masach), typu W Ursae Maioris (2 silnie odkształcone gwiazdy o podobnych, niezbyt dużych masach, stykające się ze sobą) i R S Canum Venaticorum (chłodny podolbrzym i chłodny karzeł); gwiazdy zaćmieniowe 2 ostatnich typów odznaczają się dużą aktywnością. Pierwszą gwiazdę podwójną — Mizar — odkrył przez lunetę 1650 G.B. Riccioli.