abstrakcyjna sztuka
 
Encyklopedia PWN
abstrakcyjna sztuka, abstrakcjonizm,
termin określający sztukę nieprzedstawiającą świata rozpoznawalnych przedmiotów, oderwaną od obrazowania rzeczywistości;
dzieło abstrakcyjne jest autonomiczną, odrębną rzeczywistością, zbudowaną z układów linii, form, barw lub brył. Tendencje do ujmowania rzeczywistości w formy abstrakcyjne były obecne w sztuce wielu środowisk i okresów, jednak dopiero w XX w. sztuka abstrakcyjna stała się jednym z najważniejszych nurtów artystycznych epoki. W sztuce abstrakcyjnej zarysowały się 2 podstawowe nurty: abstrakcja geometryczna, polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geometrycznymi i abstrakcja organiczna, w której są stosowane formy nieregularne sugerujące kształty organiczne. Sztuka abstrakcyjna jest konsekwencją zapoczątkowanej w malarstwie europejskim 2. połowy XIX w. stopniowej rezygnacji z wątków tematycznych; proces ten, narastając od impresjonizmu do kubizmu, przygotował grunt dla sztuki abstrakcyjnej. W pełni świadome podjęcie problematyki abstrakcyjnej wiązało się z działalnością teoretyczną i artystyczną W. Kandinskiego, który w Monachium stworzył pierwsze prace abstrakcyjne (1910), a teoretyczne podstawy nowej sztuki abstrakcyjnej sformułował w wydanej 1912 pracy Über das Geistige in der Kunst — jednym z najważniejszych tekstów teoretycznych 1. ćwierci XX w. W 1911 sztukę abstrakcyjną zaczęli uprawiać w Monachium członkowie ugrupowania Der Blaue Reiter, a we Francji niektórzy uczestnicy ruchu kubistycznego (orfizm); również w innych krajach 1910–14 pojawiali się coraz liczniejsi abstrakcjoniści: Litwin — M.K. Čiurlionis, Czech — F. Kupka, Rosjanie — M. Łarionow, N. Gonczarowa (łuczyzm), Włoch — A. Magnelli, Francuz, pochodzenia niemieckiego — H. Arp. W 1912 w Paryżu powstało pierwsze ugrupowanie z programem sztuki abstrakcyjnej — Section d’or. W 1918–39 dominowała abstrakcja geometryczna; na gruncie sztuki abstrakcyjnej powstały idee powiązania malarstwa z innymi sztukami plastycznymi, rozwijało się nowe pojęcie jedności stylowej, kwitła twórczość teoretyczna; tendencje te zarysowały się najsilniej w Holandii — P. Mondrian, De Stijl i teoria neoplastycyzmu, w Rosji — K. Malewicz (suprematyzm), W. Tatlin (konstruktywizm), A. Rodczenko, El Lissitzky, oraz w 1918–34 w Niemczech — w założeniach Bauhausu; we Francji duże znaczenie miały ugrupowania Cercle et CarréAbstraction-Création. Ewolucja rzeźby ku sztuce abstrakcyjnej dokonywała się na podłożu idei konstruktywizmu (C. Pevsner, N. Gabo) oraz przez stopniowe upraszczanie figury ludzkiej i form organicznych (C. Brǎncuşi, Arp, H. Moore). W Polsce program sztuki abstrakcyjnej realizowały ugrupowania Blok, Praesens, a.r.; do głównych przedstawicieli sztuki abstrakcyjnej należeli: M. Szczuka, H. Berlewi, W. Strzemiński, H. Stażewski, K. Hiller, M. Jarema, J. Stern, rzeźbiarka K. Kobro. Po II wojnie światowej nastąpił niezwykle bujny rozkwit sztuki abstrakcyjnej, zwłaszcza w USA; charakterystyczne jest dążenie do integracji sztuk plastycznych; źródłem inspiracji oprócz twórczości tzw. prymitywów staje się sztuka dalekiego Wschodu (głównie kaligrafia); dominują odmiany abstrakcji niegeometrycznej, swobodna gra plam barwnych i form, nieograniczona inwencja twórcza i ekspresja — nurt ekspresjonizmu abstrakcyjnego i jego odmiany: informel, taszyzm, action painting, abstrakcja chromatyczna (m.in. A. Gorky, J. Pollock, M. Tobey, Wols, H. Hartung, M.E. Vieira de Silva, M. Rothko, P. Soulages), abstrakcja impresyjna (J. Bazaine, R. Bissière) i romantyczno-magiczna (W. Baumeister, J. Dubuffet), strukturalizm (A. Tapies); po 1960 zaznaczyły się nowe prądy sztuki abstrakcyjnej wizualnej (m.in. minimal art) będące reakcją na ekspresjonizm abstrakcyjny, a także próbą nowej interpretacji abstrakcji typu geometrycznego (op art), wzbogaconej o elementy ruchu i przestrzeni (kinetyczna sztuka). W abstrakcyjnej rzeźbie powojennej dominował nurt romantyczno-ekspresyjny operujący fakturą metalowego tworzywa (D. Smith, T. Roszak), nadal była też uprawiana rzeźba o formach organicznych oraz geometrycznych, której konsekwencją stał się rozwój, wywodzącej się ze sztuki A. Caldera, rzeźby kinetycznej (N. Schöffer, J. Tinguely). W Polsce po okresie realizmu socjalistycznego od 1955 rozwijały się liczne odmiany abstrakcji niegeometrycznej (w malarstwie — T. Kantor, A. Kobzdej, S. Gierowski, w rzeźbie — A. Ślesińska), od lat 60. przeważają eksperymenty wizualne z elementami geometryczno-kinetycznymi (A. Marczyński, Z. Gostomski, R. Winiarski, rzeźbiarze K. Jarnuszkiewicz, J. Berdyszak, M. Szańkowski).
Bibliografia
A. KOTULA, P. KRAKOWSKI Sztuka abstrakcyjna, Warszawa 1973;
L. BROOKS Painting and Understanding Abstract Art, New York 1964;
J. SANDLER The Triumph of American Painting. A History of Abstract Expressionism New York 1970;
M. SEUPHOR L’Art abstrait, t. 1–4, Paris 1971–74;
C. BLOK Geschichte der abstrakten Kunst, Köln 1975.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Arp (Jean) Hans, Konfiguracja, 1928 — Kunstmuseum, Bazyleafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kandinsky Wassily, Linia poprzeczna — Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorffot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pollock Jackson, Okrąg, 1948 — kolekcja prywatnafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kandinsky Wassily, Żółty — Czerwony — Niebieski, 1925 — Musée National d’Art Moderne, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Marc Franz: Zaczarowany młyn, 1913 — Art Institute, Chicago fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mondrian Piet, Kompozycja A, 1919 — Galleria Nazionale d’Arte Moderna, Rzym fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kandinsky Wassily, Akwarela abstrakcyjna, 1910 — Narodowe Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Centrum Pompidou, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pollock Jackson, Nr 1 A, 1948 — Nowy Jork, Muzeum Sztuki Nowoczesnej fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mondrian Piet, Kompozycja w kwadracie z czerwonym, żółtym i niebieskim, 1921–25 — Narodowa Galeria Sztuki, Waszyngtonfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malewicz Kazimierz, Czarny kwadrat na białym polu, 1913–15 — Kolekcja Inkombanku, Moskwafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pollock Jackson, Numer 12, 1952 — zbiory prywatnefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mondrian Piet, Kompozycja, 1922 — zbiory prywatnefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kandinsky Wassily, W błękicie, 1925 — Kunstsammlung Nordrhein–Westfalen, Düsseldorf fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kandinsky Wassili, Kompozycja abstrakcyjna, rysunek, 1910fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Malewicz Kazimierz, Kompozycja abstrakcyjna, 1913fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dominik Tadeusz, Pejzaż, 1985 — własność prywatnafot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Braque Georges, Café-Bar, 1919 — Kunstmuseum, Bazylea.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arp (Jean) Hans, Kolorowe drzewo, 1917 — kolekcja prywatna fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia