Stany Zjednoczone. Gospodarka
 
Encyklopedia PWN
Stany Zjednoczone. Gospodarka.
Stany Zjednoczone są krajem wysoko rozwiniętym o największym produkcie krajowym brutto w świecie — 13,8 bln dolarów USA (2007) — ok. 20% produktu światowego; PKB na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej 45,8 tys. dolarów USA (2007). Dominującą pozycję w gospodarce światowej Stany Zjednoczone utrzymują od końca XIX w., kiedy ich produkcja przemysłowa osiągnęła największą wartość; w latach 40. XX w. przemysł amerykański wytwarzał ok. 60% produkcji krajów kapitalistycznych, w 50. — ok. 50%. Od lat 60. udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej powoli maleje (w latach 70. wynosił ok. 40%). Tempo wzrostu gospodarki amerykańskiej jest niewielkie; w okresie 1981–85 produkt krajowy brutto powiększał się o 2,6% rocznie, 1986–90 — o 2,8%, 1990–2002 — o 3,3%, 2007 — 2,2%. Gospodarka amerykańska charakteryzuje się wielką koncentracją kapitału i produkcji. Branżowe i ponadbranżowe koncerny wytwarzają ok. 70% produkcji przemysłowej w kraju, kontrolują handel wewnętrzny, rynek finansowy, a zwłaszcza obrót papierami wartościowymi; są również głównymi eksporterami kapitału prywatnego. Największe koncerny amerykańskie są związane z przemysłem samochodowym (General Motors, Ford Motor, Chrysler Group), paliwowym (Exxon, oraz Mobil, Texaco, Chevron, Amoco), elektrycznym i elektronicznym (General Electric, IBM), chemicznym (Dow Chemical, Du Pont) oraz spożywczym (Coca Cola, Philip Morris), lotniczym (Boeing); przedsiębiorstwa handlowe: Wall Mart Stories i Sears Roebuck utrzymują sieć sprzedaży we wszystkich prawie stanach. Główne amerykańskie firmy produkcyjne i usługowe są jednocześnie największymi podmiotami gospodarczymi świata. Dążąc do opanowania rynków zagranicznych, przekształcają się stopniowo w korporacje o charakterze międzynarodowym i wywierają decydujący wpływ na rozwój gospodarki światowej; roczne dochody największych korporacji handlowych, finansowych i przemysłowych znacznie przekraczają 100 mld dolarów. W okresie po II wojnie światowej zwiększał się stale eksport kapitału amerykańskiego; wartość bezpośrednich prywatnych inwestycji amerykańskich za granicą w 2003 wyniosła ponad 151 mld dolarów USA i była największa w krajach UE (81 mld dolarów USA), Kanadzie (ok. 14 mld dolarów USA) oraz krajach Ameryki Łacińskiej; wartość inwestycji zagranicznych w Stanach Zjednoczonych wyniosła 29 mld dolarów USA, głównie zachodnioeuropejskich, japońskich, kanadyjskich. Stany Zjednoczone posiadają największe w świecie zasoby złota (ok. 262 mln uncji, 2005), duże rezerwy dewizowe (54 mld dolarów USA) oraz zasoby pieniężne (1646 mld dolarów, 2002) zgromadzone w bankach komercyjnych (największe: Bank of America NA, Citibank NA, JP Morgan Chase) i federalnych (Federal Reserve System, obejmuje 12 banków federalnych); dolar amerykański jest jedną z podstawowych walut międzynarodowego systemu monetarnego. W gospodarce amerykańskiej nasilają się procesy typowe dla okresu postindustrialnego, charakteryzujące się dynamicznym rozwojem usług i wzrostem ich udziału w produkcie krajowym brutto, przy jednocześnie zmniejszającym się udziale przemysłu i rolnictwa. W 2007 78,5% produktu krajowego brutto wytworzyły usługi, zwłaszcza sektor finansowy i handel, 20,5% — przemysł wraz z budownictwem, 1,0% — rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo. Regionami o największej koncentracji kapitału, produkcji i usług pozostają stany północno-wschodnie (głównie Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Illinois, Michigan), wytwarzające 23% produktu krajowego brutto (2004; w 1970 ich łączny udział wynosił 41%). Wzrasta znaczenie stanów zachodnich, zwłaszcza Kalifornii (13% produktu krajowego brutto) z rozwijającym się nowoczesnym przemysłem i intensywnym rolnictwem oraz stanów południowych. 13 stanów południowych, zwanych Sun Belt, miało w ostatnich latach najwyższe tempo rozwoju (zwłaszcza Teksas, Floryda, Arizona, Georgia i Luizjana), co jest związane z nowymi inwestycjami w przemyśle przetwórczym (petrochemicznym, elektronicznym, zbrojeniowym i rolno-spożywczym) i turystyce, która stała się jednym z najpoważniejszych źródeł dochodu regionu południowego. W latach 80. większość nakładów inwestycyjnych przeznaczano na budownictwo, przemysł (zwłaszcza elektroniczny, zbrojeniowy i kosmiczny), dalszą rozbudowę sieci transportowej oraz zaplecza naukowo-technicznego. Po 2001 znaczne zwiększenie wydatków budżetowych na obronę narodową i szeroko rozumiane bezpieczeństwo publiczne w związku z atakiem terrorystycznym na World Trade Center, a od 2002 na finansowanie wojny w Iraku; 2005 budżet państwa obciążyły dodatkowo wydatki związane z odbudową infrastruktury zniszczonej w wyniku huraganu Katrina. W 2003 w sektorze finansów publicznym zanotowano deficyt w wysokości 254,1 mld dolarów USA; 2000 sektor finansów publicznych zamykał się jeszcze nadwyżką na poziomie 224,8 mld dolarów USA.
Przemysł. Stany Zjednoczone posiadają i eksploatują ogromne zasoby surowców miner.; najzasobniejsze w złoża są Kordyliery, Niz. Zatokowa i Appalachy. Największe znaczenie ma wydobycie surowców energ.: ropy naft., gazu ziemnego, węgla i uranu. Górnictwo ropy naft. jest rozwinięte na południu kraju, gdzie na Niz. Zatokowej i szelfie Zat. Meksykańskiej występują najbogatsze w kraju złoża, eksploatowane w Teksasie (ok. 20% produkcji krajowej, 2003) i Luizjanie; poza tym wydobywa się ropę naft. w Kalifornii, Kansas, Oklahomie, Nowym Meksyku, Wyoming, a od końca lat 70. również na północy Alaski (17% produkcji krajowej). Spadek wydobycia ropy naft. (424 mln t — 1980, 310 mln t — 2005, 3. miejsce w świecie) jest związany z wyczerpywaniem się złóż (zasoby ropy naft. w Stanach Zjednoczonych szacuje się na 3 mld t) i rosnącymi kosztami eksploatacji (kilkakrotnie wyższe niż na Bliskim Wschodzie). Gaz ziemny (526 mld m3) wydobywa się ze złóż towarzyszących ropie naft. i samoistnych, gł. w Teksasie i Luizjanie (łącznie ponad 60% wydobycia krajowego) oraz w Nowym Meksyku, Wyoming i Oklahomie (pole gazowe Hugoton). Stany Zjednoczone posiadają duże (ok. 247 mld t) zasoby węgla kam., gł. koksującego i antracytu, o dogodnych geologicznie warunkach eksploatacji — wydobycie 1,0 mld t; ok. 60% węgla wydobywa się systemem odkrywkowym; największe zagłębia węglowe znajdują się na Wielkich Równinach, w Appalachach i G. Skalistych; gł. producentami węgla kam. są stany położone w Appalachach: Wirginia Zachodnia, Pensylwania (eksploatacja od końca XVIII w.), Kentucky, Wyoming i Illinois; w Dakocie Północnej wydobywa się węgiel brunatny (74,8 mln t, 2001). Stany Zjednoczone są drugim po Chinach producentem węgla kam.; w okresie 1970–92 wydobycie węgla kam. wzrosło o ponad 270 mln t w związku z rosnącym zapotrzebowaniem energetyki i eksportem, od 1999 powoli spada; Stany Zjednoczone są największym eksporterem węgla kam., gł. do Europy Zachodniej, Japonii, Kanady. W Kordylierach jest wydobywana ruda uranu, gł. w Nowym Meksyku (Bluewater, Grants), Arizonie oraz na pograniczu stanów Utah i Kolorado. Z rud metali najwięcej eksploatuje się rud żelaza, miedzi, cynku i ołowiu. Najbogatsze złoża rud żelaza, zawierające gł. hematyt i magnetyt, występują w stanie Minnesota (Mesabi Range — eksploatowane od ponad 100 lat, Cuyuna Range), gdzie większość rud wydobywa się systemem odkrywkowym, oraz w Alabamie, Missouri, Wyoming i Utah (koszty eksploatacji rud żelaza powodują, że redukuje się stopniowo wydobycie, zwiększając import koncentratów). Ponad 90% krajowego wydobycia rud miedzi pochodzi z Arizony (największa kopalnia w Morenci), Utah (wielka kopalnia odkrywkowa w Bingham) i Nowego Meksyku. Bogate pokłady rud cynkowo-ołowiowych zostały w większości wyeksploatowane; gł. regiony wydobycia znajdują się w Missouri, Tennessee, Idaho, Montanie, Arizonie, Kolorado. Niewielkie wydobycie boksytów w Arkansas i Alabamie, w małym stopniu pokrywa zapotrzebowanie krajowe. Z rud metali nieżel., wykorzystywanych gł. do produkcji stali, Stany Zjednoczone posiadają jedynie duże zasoby molibdenu (wydobycie 33,6 tys. t, 2003) i wanadu, eksploatowane w Kolorado, Utah i Arizonie. Metale szlachetne wydobywa się w zachodniej części kraju: srebro w stanach: Idaho, Alaska i Nevada, złoto (277 t) w Idaho, Kalifornii, Alasce i Nevadzie, platynę w Montanie. Spośród surowców dla przemysłu chem. największe znaczenie mają złoża fosforytów, soli potasowej i soli kamiennej. Najbogatsze złoża fosforytów występują na Florydzie (w rejonie Tampa), są to piaski i żwiry fosforytowe, eksploatowane odkrywkowo; znaczny udział w produkcji fosforytów mają również stany: Karolina Północna, Idaho i Utah. Do 2000 wydobywano siarkę rodzimą; obecnie siarkę uzyskuje się przy odsiarczaniu ropy naft. i gazu ziemnego. Głównymi obszarami eksploatacji soli potasowych są: rejon Carlsbadu w Nowym Meksyku, dostarczający ok. 90% produkcji krajowej, oraz Saldurs (k. Salt Lake City) w Utah. Największe złoża soli kam. występują w Luizjanie, Teksasie oraz nad jez. Erie w Ohio. Stany Zjednoczone są największym producentem fosforytów, siarki i soli kam. w świecie.
Do lat 60. przemysł przetwórczy w Stanach Zjednoczonych wykorzystywał gł. surowce krajowe; wyczerpywanie się złóż (ropa naft., rudy metali) oraz wysokie koszty eksploatacji powodują stały wzrost importu surowców miner.; Stany Zjednoczone są obecnie jednym z największych importerów surowców miner. na świecie. Ponad połowę zapotrzebowania gospodarki na ropę naft. pokrywa import, gł. z krajów Bliskiego Wschodu, Wenezueli, Meksyku i Nigerii; gaz ziemny jest dostarczany z Kanady i Meksyku, rudy żelaza — z Kanady, Wenezueli, Brazylii i Chile, rudy i koncentraty miedzi — z Chile, Peru i Zambii, koncentraty cynku i ołowiu — z Meksyku, Australii i Kanady, cyna — z Boliwii i Malezji, boksyty — z Surinamu, Gujany, Haiti i Jamajki; importuje się również uran (RPA, Kanada), chrom (RPA, Zambia, Filipiny), mangan (gł. z Brazylii), antymon, kobalt i in. Stany Zjednoczone są największym na świecie producentem energii elektrycznej; moc zainstalowana w elektrowniach 2002 wynosiła 917,9 tys. MW, od 1980 — wzrosła o ok. 300 tys. MW; 2003 wyprodukowano 3892 mld kW · h energii elektrycznej (ok. 1/4 produkcji świat.), na 1 mieszk. — 12,6 tys. kW · h. Około 72% energii elektrycznej wytwarzają elektrownie termiczne, gł. węglowe i gazowe, powyżej 20% — jądr., ok. 7% — wodne, pozostałą część — wiatrowe, słoneczne i geotermalne. Większość elektrowni jest zlokalizowana we wschodniej części kraju, zwłaszcza w regionie północno-wschodnim (od Wielkich Jezior po wybrzeże O. Atlantyckiego), gdzie występuje wielka koncentracja elektrowni cieplnych i jądr.; dużymi okręgami energ. są również południowe Appalachy (elektrownie cieplne, wodne i jądr.), wybrzeża Zat. Meksykańskiej, zwłaszcza południowy Teksas (gł. naft., gazowe i jądr.) oraz w regionie zachodnim: Kalifornia (naft. i jądr.) i Waszyngton (gł. wodne). Rozwój energetyki jądr. nastąpił w Stanach Zjednoczonych w latach 60. i 70., kiedy zbudowano kilkadziesiąt elektrowni jądr.; od pocz. lat 80. maleje liczba oddawanych do użytku bloków jądr. w związku z dużymi kosztami (4–5 mld dol.) i wydłużającym się czasem budowy (7–10 lat). 2001 były 104 czynne elektrownie jądr.; największe z nich to: South Texas I i II (łączna moc 2500 MW) w południowym Teksasie, Palo Verde w Arizonie, Perry w Ohio, Fermi w Michigan. Elektrownie jądr. mają największy udział w produkcji energii elektrycznej w stanach: New Jersey (69%), Maine (ponad 64%), Vermont (79%), Connecticut i Karolina Południowa. Dla celów hydroenerg. są wyzyskiwane gł. rzeki Kordylierów i Appalachów. Wielkie zespoły elektrowni wodnych powstały na rz. Kolumbia (11 elektrowni, w tym Grand Coulee o mocy 6700 MW, John Day — 2200 MW) i jej dopływie Snake, Kolorado (Hoover Dam — 1300 MW), Tennessee, Ohio oraz na rz. i wodospadzie Niagara. Liczne elektrownie wiatrowe zbud. w G. Nadbrzeżnych w Kalifornii, słoneczne — na południowym zachodzie kraju (największa w rejonie Barstow w Kalifornii); w pobliżu San Francisco — elektrownia geotermalna. Przemysł przetwórczy w Stanach Zjednoczonych jest wszechstronnie rozwinięty; rozbudowane zaplecze nauk.-techn., daleko posunięta automatyzacja oraz nowocz. systemy organizacji pracy wpływają na wysoką jakość wyrobów. Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są przemysły: elektromaszyn. (w tym środków transportu i metal.), chem., spoż., drzewny, papierniczy i poligraficzny, hutn. oraz włók., odzież. i skórzany.
Szczególną pozycję w Stanach Zjednoczonych zajmuje przemysł samoch., którego rozwój został zapoczątkowany w zakładach Forda w Detroit na pocz. XX w.; do lat 60. przemysł amer. wytwarzał ponad 50% samochodów na świecie (w latach 50. — powyżej 80%); masowa produkcja samochodów wpływała na rozbudowę przemysłów kooperujących (hutnictwo, przemysł rafineryjny, gumowy, szklarski i in.), umożliwiła również powszechną motoryzację kraju. Stany Zjednoczone są obecnie trzecim po Japonii i Niemczech producentem samochodów osobowych; 2005 wyprodukowano 56,2 mln samochodów osobowych oraz 91,6 mln ciężarowych i autobusów; większość produkcji samoch. przypada na zakłady General Motors, Forda i Chryslera, a pozostała część gł. na amer. filie firm jap. (Honda, Mazda, Nissan, Toyota); największym ośr. przemysłu samoch. jest Detroit, dużymi — Cleveland, Buffalo, Toledo, Atlanta oraz Nowy Jork, Los Angeles i San Francisco. Przemysł lotn. Stanów Zjednoczonych jest najsilniej rozwinięty w świecie; produkcja samolotów wojsk., pasażerskich, urządzeń rakietowych i kosm. (sztuczne satelity, promy kosm.) jest skupiona na wybrzeżu pacyficznym, w Seattle (fabryki koncernu Boeing), Los Angeles i San Diego (zakłady firm Douglas i Lockheed — gł. samoloty wojsk. i satelity); w Antipole Valley w pobliżu Los Angeles znajduje się gł. w świecie ośr. montażu samolotów, a także centrum badawczo-doświadczalne; nowe zakłady lotn. powstały m.in. w Dallas-Fort Worth, Saint Louis, Kansas i Atlancie. Przemysł maszyn. wytwarza również maszyny roln., maszyny elektr., urządzenia do wydobycia i transportu ropy naft. i gazu ziemnego (gł. w Teksasie), maszyny budowlane i drogowe, wyposażenie kompletnych obiektów przemysłowych. Przemysł elektroniczny obejmuje produkcję półprzewodników, układów scalonych, komputerów, automatów przem., sprzętu audio-wideo i gospodarstwa domowego (chłodziarki — 1. miejsce w produkcji świat., pralki, klimatyzatory i in.); zakłady przemysłu elektronicznego są skoncentrowane w regionie północno-wschodnim (gł. ośr.: Nowy Jork, Boston) i zachodnim, zwłaszcza w Los Angeles i San Francisco, w pobliżu którego w Dolinie Krzemowej (Silicon Valley) zlokalizowano ok. 3 tys. firm elektronicznych. Przemysł chem. należy do najszybciej rozwijających się gałęzi przemysłu Stanów Zjednoczonych; najważniejszy jest przemysł petrochemiczny; dużymi regionami koncentracji przetwórstwa ropy naft. są: obszar nad Zat. Meksykańską (Houston — drugi po Rotterdamie kompleks rafinerii w świecie, Beaumont, Port Arthur, Baton Rouge i Nowy Orlean), południowa i środkowa Kalifornia (ropa naft. dowożona m.in. z Alaski), atlantyckie porty dowozowe ropy naft. (Nowy Jork, Filadelfia, Baltimore i Boston) oraz region Wielkich Jezior (Chicago, Cleveland) i środkowy (Saint Louis, Tulsa). Rozwinięta produkcja tworzyw sztucznych, kwasu siarkowego, sody, nawozów sztucznych; rozwinięty także przemysł gumowy, farm., fotochem. (Rochester — Kodak).
Zakłady przemysłu spoż. są rozproszone na terenie całego kraju; przemysł mięsny jest skupiony w miastach Środkowego Zachodu (tradycyjne miejsce spędu bydła z pastwisk na Wielkich Równinach): Omaha, Chicago i Kansas, produkcja mleczarska — Michigan i stany Nowej Anglii, cukrownictwo — Kalifornia i Luizjana, winiarstwo — Kalifornia, przemysł tytoniowy — Karolina Północna, Wirginia; w całym kraju browary, młyny, wytwórnie napojów chłodzących (m.in. Atlanta — siedziba koncernu Coca Cola). Przemysł drzewny i papierniczy jest związany z dużymi obszarami leśnymi na zachodzie (stany: Waszyngton, Oregon, północna Kalifornia) oraz na południowym wschodzie, gdzie jest przetwarzane drewno z lasów południowych Appalachów; duży import drewna i celulozy z Kanady. W produkcji papieru i tektury Stany Zjednoczone zajmują 1. miejsce w świecie; produkcja na 1 mieszk. wynosi 277 kg (2003). Zmniejsza się rola przemysłu włók. i odzież. w związku z konkurencją tanich wyrobów krajów azjatyckich; większość zakładów przemysłu bawełn. jest zlokalizowana na południu kraju, a odzież. — w miastach na północnym wschodzie, gł. w Nowym Jorku. Recesja występuje również w produkcji stali; 1970–93 produkcja stali surowej zmniejszyła się o 32 mln t z powodu likwidacji starych i nierentownych hut regionu północno-wschodniego, gdzie znajdują się największe okręgi hutn. w kraju (Pittsburgh, Cleveland–Detroit–Buffalo, Chicago); nowocz. huty żelaza zbudowano w portach dowozowych rud żelaza (Filadelfia) oraz w Utah, Karolinie Południowej i Nebrasce; w 2003 produkcja stali surowej wyniosła 93,7 mln t. Utrzymuje się wysoka produkcja w pozostałych działach hutnictwa, zwłaszcza miedzi i aluminium (3. producent na świecie). Huty miedzi są zlokalizowane w regionach eksploatacji rudy oraz w portach dowozowych (m.in. Baltimore), huty aluminium — w pobliżu elektrowni wodnych na Kolumbii, Tennessee, nad Rz. Św. Wawrzyńca oraz w Teksasie (Corpus Christi), cynku i ołowiu — w regionach wydobycia ich rud. Największa koncentracja zakładów różnorodnego przemysłu występuje w tzw. pasie przem. (Industrial Belt), obejmującym stany Nowej Anglii, stany środkowoatlantyckie oraz położone nad Wielkimi Jeziorami; pas przem. dostarcza większość produkowanych w kraju samochodów, obrabiarek, maszyn budowlanych i energ., wyrobów elektronicznych, stali, energii elektrycznej, tworzyw sztucznych, odzieży, obuwia i produktów mleczarskich; gł. ośr. przemysłu są: Nowy Jork, Chicago, Detroit, Boston, Saint Louis. Do najszybciej rozwijających się obecnie okręgów przem. należą: zachodni (wybrzeża Kalifornii, gł. ośr.: Los Angeles, San Francisco) z rozwiniętym przemysłem lotn., rakietowym, elektronicznych i petrochemicznym oraz południowy, położony na wybrzeżu Zat. Meksykańskiej (południowy Teksas i południowa Luizjana), w którym przemysł jest gł. związany z wydobyciem i przetwórstwem ropy naft., gazu ziemnego, siarki i soli kam.; gł. ośr.: Houston, Nowy Orlean.
Rolnictwo. Użytki rolne zajmują 42% pow. kraju (4,1 mln km2), z tego grunty orne i sady — 20% pow., łąki i pastwiska — 25%. W strukturze użytkowania ziemi w stanach środkowych i wschodnich przeważają grunty orne (w Dakocie Północnej i Południowej, Iowa, Illinois zajmują powyżej 50% pow.), natomiast w stanach zachodnich — łąki i pastwiska (w Nowym Meksyku, Nevadzie i Utah 75–85% pow.). Dominują duże i wielkie gospodarstwa rolne; przeciętna wielkość gospodarstw — 175 ha (2001); w stanach prerii najwięcej jest farm o pow. ok. 1000 ha, na zachodzie, w stanach górskich — 1500–2000 ha; mniejsze gospodarstwa rolne (kilkadziesiąt ha) najliczniej występują w stanach północno-wschodnich, zwłaszcza w Nowej Anglii. Gospodarstwa amer. są wysoko wyspecjalizowane (ponad 50% dochodów w gospodarstwie przynosi jeden typ działalności roln.) i towarowe; wyróżnia się farmy zbożowe, mleczarskie, drobiarskie, sadownicze, warzywnicze, specjalizujące się w uprawie bawełny, tytoniu, ziemniaków, rancza hod. i in. Specjalizacja produkcji rolnej jest warunkowana bardzo dużą mechanizacją prac polowych; 1 ciągnik przypada na 86 ha użytków rolnych (2002). Do specjalizacji produkcji rolnej przyczynia się również rozbudowany system służb agrotechn. oraz przedsiębiorstw handl., zajmujących się zaopatrzeniem farmerów w środki produkcji i zbytem produktów rolnych. Wydajność produkcji rolnej jest bardzo wysoka na 1 zatrudnionego w rolnictwie, mała — z jednostki uprawianej powierzchni; z 1 ha zbiera się ok. 24 q pszenicy (2002), 2–3 razy mniej niż w krajach Europy Zachodniej. Stopień chemizacji rolnictwa jest niski; na 1 ha użytków rolnych zużywa się 47 kg nawozów sztucznych (2002–03). Wzrasta powierzchnia upraw sztucznie nawadnianych za pomocą deszczowni i kanałów irygacyjnych — nawadnia się ok. 5,5% pow. użytków rolnych, najwięcej w Kalifornii, Nowym Meksyku, Arkansas i południowym Teksasie.
Stany Zjednoczone należą do gł. producentów rolnych na świecie; 2002 ze Stanów Zjednoczonych pochodziło ok. 38% świat. produkcji kukurydzy (1. miejsce w świecie), 41% soi (1. miejsce w świecie), 7,7% pszenicy, 6,7% owsa, 21% bawełny, 14% owoców cytrusowych oraz 15,9% mięsa z uboju i 15,3% mleka. W produkcji mleka, mięsa wołowego i drobiowego, soi, sorga, migdałów, żurawiny, truskawek, borówki amer. kraj zajmuje 1. miejsce w świecie. Podstawowym działem rolnictwa amer. jest produkcja roślinna. Warunki klim. i glebowe kraju umożliwiają uprawę prawie wszystkich roślin strefy umiarkowanej, podzwrotnikowej i zwrotnikowej; wykształciła się charakterystyczna strefowość upraw, związana z długością okresu wegetacji i wilgotnością klimatu; w miejsce monokultur, w celu ochrony gleb przed wyjałowieniem, wprowadza się płodozmian. Na czarnoziemach i glebach kasztanowych Wielkich Równin uprawia się pszenicę; jest to tzw. pas pszenicy (Wheat Belt); na północy (Dakota Północna i Południowa, Montana, zachodnia Minnesota) uprawia się pszenicę jarą w płodozmianie z owsem, jęczmieniem i lnem, na południu (Kansas, zachodnia Oklahoma, Nebraska, północny Teksas) — pszenicę ozimą oraz lucernę, sorgo (zwłaszcza w zachodniej, suchej części Wielkich Równin), jęczmień i słoneczniki. Środkowa część kraju (Iowa, Illinois, Indiana, Ohio, Missouri, Kentucky, Minnesota, wschodnia Nebraska) to strefa uprawy kukurydzy i soi (Corn Soy Belt). Południowa, podzwrotnikowa część kraju jest zw. pasem bawełny (Cotton Belt); do lat 30. XX w. w stanach: Karolina Południowa, Georgia, Alabama, Missisipi, Luizjana, Arkansas i na wschodzie Teksasu plantacje bawełny zajmowały większość gruntów ornych; od lat 50. maleje tam powierzchnia upraw bawełny, a wzrasta orzeszków ziemnych, ryżu, trzciny cukrowej, owoców (brzoskwinie, orzechy), wczesnych warzyw i roślin pastewnych. Nowymi regionami nawadnianych upraw bawełny stały się stany: Kalifornia, Arizona i Nowy Meksyk. W stanach przyjeziornych i Nowej Anglii duże znaczenie ma uprawa ziemniaków, buraków cukrowych, warzyw (kapusta, groch, szparagi, pomidory), zwłaszcza w sąsiedztwie wielkich miast, w Karolinie Północnej i Wirginii — tytoniu. Kalifornia i Floryda są gł. w kraju regionami intensywnego sadownictwa i ogrodnictwa; w Kalifornii, na sztucznie nawadnianych glebach Doliny Kalifornijskiej, winnice, sady (brzoskwinie, figi, migdały, oliwki, pomarańcze, cytryny) i uprawa warzyw (sałata, pomidory, ogórki), na Florydzie zaś plantacje pomarańczy i grejpfrutów oraz zimowa uprawa warzyw. Na Hawajach uprawia się trzcinę cukrową oraz ananasy, banany i kwiaty, eksportowane do stanów kontynentalnych.
Stany Zjednoczone mają duże pogłowie zwierząt hod.: 94,9 mln sztuk bydła, 60,4 mln — trzody chlewnej, 6,1 mln owiec (2004). Największe znaczenie ma hodowla bydła; w stanach północno-wschodnich (gł. Maine, Connecticut, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Ohio) rozwinęła się intensywna hodowla bydła mlecznego; w stanach zachodnich jest prowadzona ekstensywna, pastwiskowa hodowla bydła, gł. na mięso. Hodowla trzody chlewnej jest skoncentrowana w stanach: Iowa, Illinois, Indiana i Ohio. Podrzędne znaczenie ma hodowla owiec, skupiona w górskich regionach, na zachodzie kraju. Powszechnie rozwinięte jest drobiarstwo, szczególnie intensywnie w sąsiedztwie wielkich regionów metropolitalnych na wschodzie, oraz w Teksasie i Arizonie. Produkty hod. są przeznaczone gł. na rynek krajowy, roślinne — w dużym stopniu na eksport. Stany Zjednoczone są największym świat. eksporterem pszenicy (ok. 25 mln t rocznie), kukurydzy i pasz kukurydziano-sojowych, nasion oleistych, a jednym z gł. — bawełny i tytoniu.
Wzrasta znaczenie rybołówstwa (3,1 mln t, w tym 1,4 mln t ryb i 1,7 mln t skorupiaków, 2002); eksploatuje się przede wszystkim łowiska w amer. strefie ekon. (szer. 200 mil); u wybrzeży atlantyckich poławia się śledzie, makrele, dorsze i homary (na północy), menhadeny, krewetki, kraby i ostrygi (na południu); u wybrzeży Florydy — rekiny i marliny (również w celach sport.); na łowiskach pacyficznych, u wybrzeży Kalifornii łowi się tuńczyki, makrele i sardynki, Alaski — łososie, halibuty i kraby.
Intensywna eksploatacja lasów, zwłaszcza od XIX w., spowodowała zmniejszenie powierzchni leśnej kraju o ponad połowę; w 2000 lasy zajmowały ok. 25% pow. kraju, z tego 1/3 stanowiły lasy federalne (najwięcej w G. Skalistych i na Alasce), podlegające częściowej ochronie (limitowany wyrąb), 2/3 — lasy prywatne, dostarczające drewna dla przemysłu celulozowo-papierniczego i mebl.; najcenniejszymi gatunkami drewna są: daglezja (jodła Douglasa), sekwoja (redwood), tuja zach., świerk sitkajski, choina kanad., sosna, ponadto dąb, orzesznik, tulipanowiec amer. i buk. 2004 pozyskano 294 hm3 drewna, najwięcej dostarczają stany pacyficzne, gł. Waszyngton, Oregon i Kalifornia, oraz stany południowo-wschodnie, zwłaszcza Karolina Północna, Georgia i Alabama.
Turystyka. Turystyka krajowa w Stanach Zjednoczonych rozwinęła się gł. w latach 60. XX w., w związku z powszechną motoryzacją oraz rosnącą zamożnością społeczeństwa. Głównymi obiektami turyst. są parki nar. i pomniki przyrody, zwłaszcza Yosemite, Yellowstone i Wielki Kanion, odwiedzane przez kilkanaście milionów turystów rocznie, poza tym kąpieliska mor. (m.in. Atlantic City, Santa Monica, Santa Barbara, Waikiki na Hawajach), ośr. narciarskie (Colorado Springs, Squaw Valley, Lake Placid) i ośr. rozrywki (Las Vegas, Reno, Disneyland w Anaheim w Kalifornii, Disney World na Florydzie) oraz miasta będące ośr. polit. i kult. — gł. Nowy Jork (siedziba ONZ, Statua Wolności, Rockefeller Center, Manhattan), Waszyngton (Biały Dom, Kapitol), Chicago. Głównymi regionami wypoczynkowymi i turyst. w kraju są: Kalifornia, Ohio, Hawaje i Floryda; zwiększa się liczba turystów przyjeżdżających do Nevady, Arizony, Luizjany, Kolorado, a ostatnio również na Alaskę. W 2005 Stany Zjednoczone odwiedziło 46 mln turystów zagr. (wpływy 113 mld dol. USA), najwięcej z Japonii, Meksyku i krajów Europy Zachodniej oraz Kanady.
Transport i łączność. Sieć transportowa Stanów Zjedn. jest najdłuższa w świecie; 2004 długość linii kol. wynosiła 227 tys. km, dróg kołowych — 6,4 mln km (w tym 75 tys. km autostrad), rurociągów — ponad 2,4 mln km (w tym ok. 800 tys. km gł. linii przesyłowych), śródlądowych dróg wodnych — 41 tys. km. Z ogólnej masy transportowanych towarów na kolej przypada 42% (2002) przewożonych ładunków w t·km, transport samoch. — 28%, rurociągowy — 16%, wodny śródlądowy — 13%. Sieć kol. została ukształtowana w 2. poł. XIX w., kiedy budowano linie transkontynent. łączące wybrzeża atlantyckie z pacyficznymi; 1862–69 zbudowano pierwszą linię transkontynent. o dł. 5450 km: Nowy Jork–Chicago–Omaha–San Francisco. Do pocz. XX w. kolej była gł. przewoźnikiem towarów (ponad 75% ładunków) i pasażerów; konkurencja transportu samochodowego przyczyniła się do likwidacji wielu nierentownych połączeń kol.; 1916–90 długość linii kol. zmniejszyła się o ponad połowę. Modernizacja linii kol. w latach 80. wpłynęła na wzrost przewozów, gł. ładunków masowych, z 1342 mld t · km (1980) do 2183 mld t · km (2001). W dużych miastach istnieje system szybkich kolei miejskich; najdłuższe linie metra znajdują się w Nowym Jorku (ponad 400 km), Chicago (172 km), San Francisco (120 km) oraz Bostonie, Waszyngtonie i Filadelfii. Dominującą rolę w przewozach pasażerów (79% przewozów, 2002) i towarów w promieniu do 200–300 km odgrywa transport samochodowy. Sieć dróg o utwardzonej nawierzchni (ok. 45 km na 100 km2, 2002) jest stale rozbudowywana, zwłaszcza system wielopasmowych autostrad, zarówno federalnych i stanowych (bezpłatne) jak i prywatnych (płatne). W 2002 w użytkowaniu znajdowało się 136 mln samochodów osobowych oraz 94 mln samochodów ciężarowych i autobusów.
Śródlądowe drogi wodne są wykorzystane do transportu towarów masowych; gł. szlakami żeglugowymi są Wielkie Jeziora wraz z Drogą Wodną Św. Wawrzyńca oraz Missisipi. Wielkie Jeziora, połączone kanałami z Missisipi (Illinois Waterway) i O. Atlantyckim (New York State Barge Canal, dł. 584 km), są jednym z największych szlaków żeglugowych na świecie. Drogą Wodną Św. Wawrzyńca dopływają do portów nad Wielkimi Jeziorami (gł.: Duluth-Superior — przeładunki 44,2 mln t, 2002, Detroit, Chicago, Toledo i Cleveland) statki mor. o nośności do 30 tys. t. System transportowy Missisipi obejmuje ponad 20 tys. km dróg wodnych (rzek i kanałów); składa się z rzeki głównej oraz Missouri (żegl. od m. Sioux City), Illinois, Ohio i ich dopływów. W krajowej wymianie handl. między regionami: wschodnim, zachodnim i południowym dużą rolę odgrywa żegluga kabotażowa, na którą przypada ponad połowa przewozów mor.; szlak żeglugi przybrzeżnej między portami atlantyckimi i pacyficznymi przechodzi przez Kanał Panamski. Większość wymiany handl. z zagranicą odbywa się przez porty oceaniczne; największe przeładunki: zespoły portowe South Louisiana (216,4 mln t, 2002), Houston (177,6 mln), Nowy Jork (134,5 mln), Beaumont (85,9 mln). W 2003 w portach amer. mor. wyładowano 881 mln t towarów (gł. surowców miner.), załadowano — 325 mln t; flota handl. to 465 jednostek o łącznej nośności 13,3 mln DWT (2006); wiele statków armatorów amer. pływa pod tanią banderą: panamską, bahamską, liberyjską i in. krajów.
Stany Zjednoczone posiadają najgęstszą w świecie sieć połączeń lotn. (zarówno krajowych jak i zagr.); w kraju jest 14,9 tys. portów lotn., lotnisk i in. lądowisk; w 2004 przewozy pasażerskie wyniosły 709 mld pasażerokilometrów; gł. amer. porty lotn. należą do najbardziej ruchliwych na świecie; największe firmy lotn. to American Airlines z Dallas (99 mln pasażerów, 2001), Delta Air Lines z Atlanty (94 mln) i United Airlines z Chicago (75 mln). Po zamachu terrorystycznym 11 IX 2001 poniosły one dotkliwe straty, co spowodowało konieczność dofinansowania z budżetu federalnego. Na przyl. Canaveral (Floryda) znajduje się największe na świecie centrum lotów kosm. oraz miejsce startu wahadłowców. Stany Zjednoczone mają bardzo dobrze rozwinięty system łączności satelitarnej; linie telefoniczne, telegraf. oraz sieć radiowa i telew. stanowią własność prywatną; w użytkowaniu na 1000 mieszk. znajdowało się 599 aparatów telefonicznych (2004), 881 odbiorników telew. i 2116 — radiowych (2002); w 2005 w użyciu było 219 mln telefonów komórkowych, a łącz internetowych używało 205 mln odbiorców.
Handel zagraniczny. Od poł. lat 50. Stany Zjednoczone utrzymują dominującą pozycję w handlu świat., zarówno w eksporcie, jak i imporcie; 2005 wartość eksportu wynosiła 904,2 mld dol. USA, co stanowiło 8,7% wartości świat. eksportu, natomiast wartość importu była znacznie wyższa — 1732,7 mld dol. USA i stanowiła 16,3% importu światowego. Ujemny bilans handl. występuje od pocz. lat 70. i jest spowodowany rosnącym importem surowców miner. (zwłaszcza ropy naft.) i zmniejszającym się eksportem wyrobów przem., mniej konkurencyjnych na rynku świat. od jap. i innych krajów azjat. oraz zachodnioeuropejskich. Eksportuje się gł. maszyny górnicze, budowlane, roln. i energ., komputery, sprzęt telekomunik., samoloty, samochody i broń oraz wyposażenie kompletnych obiektów przem.; ważną pozycję w eksporcie zajmują produkty chem., zwłaszcza tworzywa sztuczne, nawozy sztuczne, wyroby gumowe i leki, poza tym towary rolno-spoż., surowce miner. (gł. węgiel kam., siarka i fosforyty), paliwa i in. artykuły przemysłowe. Import obejmuje: maszyny i środki transportu, zwłaszcza samochody osobowe, statki, komputery i in. sprzęt elektroniczny, surowce miner. i paliwa, towary rolno-spoż. oraz produkty chem., odzież, obuwie i drewno. Główni partnerzy handl: Kanada, Meksyk, Chiny, Japonia, Niemcy, W. Brytania.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia