Słowacja. Literatura

Słowacja. Literatura.

Początki piśmiennictwa w języku staro-cerkiewno-słow. sięgają państwa wielkomorawskiego (IX w.); po jego upadku na ziemiach słowac. (wchodzących w skład Węgier) rozwijało się piśmiennictwo w języku łac., potem także czeskie, ujawniającym wpływy dialektów słowac., niem. i węg.; w epoce renesansu i reformacji nastąpił rozwój łac. poezji humanist. (M. Rakovský), liryki rel. w języku czeskim (J. Silván, E. Láni), dramatu (P. Kyrmezer) oraz prozy nauk., w epoce baroku — pieśni rel. (J. Tranovský), poezji dydaktyczno-refleksyjnej (P. Benický, H. Gavlovič) oraz prozy autobiogr. i nauk.; ważną rolę odgrywała ustna literatura lud. i na poły lud. — pisana. Próby wprowadzenia słowac. języka do literatury przypadły na schyłek XVIII w. (A. Bernolák) i były związane z oświeceniem oraz klasycyzmem (J.I. Bajza, J. Fándly, J. Hollý). Pogłębianiu się świadomości nar. sprzyjał preromantyzm (J. Kollár, P.J. Šafárik, K. Kuzmány, komediopisarz J. Chalupka), jednak pełne wyodrębnienie się nar. literatury słowac. przypadło na okres romantyzmu i reformy językowej L’. Štúra (1843), który za podstawę języka lit. przyjął gwary środkowosłowackie. Romantyzm przyniósł rozwój poezji lirycznej i epickiej (S. Chalupka, J. Král’, A. Sládkovič, J. Botto), prozy hist. i obyczajowo-społ. (J. Kalinčiak, J.M. Hurban) oraz dramatu (J. Palárik). Po okresie przejściowym (w latach 60. XIX w.) dominującymi w prozie stały się tendencje realist. (S. Vajanský, M. Kukučín, B. Slančíková-Timrava), w poezji stopiły się one z tradycją romant. i założeniami parnasizmu (P. Országh-Hviezdoslav). Pod koniec XIX w. pojawiło się zainteresowanie naturalizmem (J. Gregor-Tajovský, L. Nádaši-Jégé). Modernizm słowac. (pocz. XX w.), podobnie jak i eur., odznaczał się dominacją nurtów neoromantyzmu, symbolizmu i impresjonizmu (poeci: J. Jesenský, I. Krasko, V. Roy). W latach międzywojennych w poezji słowac. wystąpiły tendencje neosymbolistyczne (E.B. Lukáč) i witalistyczne (J. Smrek); pisarze skupieni wokół czasopisma „DAV” (m.in. L. Novomeský) propagowali poezję proletariacką, niektórzy z twórców korzystali także z doświadczeń czeskim poetyzmu (m.in. Novomeský, V. Beniak), w latach 30. i 40. działała grupa nadrealist., tzw. Avantgarda 38 (R. Fabry, V. Reisel), do głosu doszli też młodzi poeci katol. (P.G. Hlbina). W prozie, oprócz tradycji realist. i prób zaszczepienia realizmu socjalist. (P. Jilemnický), istotne okazały się wpływy ekspresjonizmu (I. Horvath, J. Hrušovský, J. Cíger-Hronský), widoczne również w bliskiej założeniom fr. „prozie liryzowanej” (D. Chrobák, M. Figuli, F. Švantner) oraz w twórczości M. Urbana.

Po II wojnie świat. grupa pisarzy pełniących oficjalne funkcje w państwie słowac. (1939–45) emigrowała ze Słowacji (R. Dilong, A. Žarnov, Cíger-Hronský), część została skazana na kary więzienia (T.J. Gašpar); po przejęciu władzy przez komunistów (1948) wyroki skazujące otrzymali również niektórzy pisarze lewicowi (Novomeský, V. Clementis — stracony). Duże znaczenie miał wówczas temat słowac. powstania 1944 — stwarzał on okazję do rozliczenia się z państwem słowac. i przejścia na pozycje realizmu socjalist. (P. Karvaš, V. Mináč, D. Tatarka), następnie zaś — przez deheroizację bohaterów — ułatwiał przezwyciężenie schematyzmu lit. (A. Bednár, R. Jašík, a nawet Karvaš, Tatarka). Podobną ewolucję przeszła proza o tematyce wiejskiej (F. Hečko, Bednár, V. Šikula). Na przeł. lat 50. i 60. charakterystyczne były próby rozrachunku ze stalinizmem (Tatarka, L. Mňačko) oraz pojawienie się nowych pisarskich indywidualności, np. poetów M. Rúfusa, M. Válka oraz tzw. konkretystów (J. Stacho, J. Mihalkovič); w prozie ważną rolę zaczęli odgrywać młodzi autorzy z kręgu mies. „Mladá tvorba” (Šikula, P. Jaroš, J. Johanides, J. Lenčo, R. Sloboda), zainteresowani nowymi sposobami prowadzenia narracji i introspekcją; na uwagę zasługuje także dramat lat 60. (Karvaš, I. Bukovčan). Wobec odmiennego niż w Czechach przebiegu tzw. praskiej wiosny, decyzję o wyjeździe z kraju bądź emigracji wewn. podjęło stosunkowo nieliczne grono pisarzy (Mňačko, Tatarka, H. Ponická), co ograniczyło w latach 70. i 80. zasięg słowac. literatury niezależnej. Twórcy ówczesnej polityki kult. zaczęli wyróżniać powieści społ.-obyczajowe (Šikula, Jaroš, L. Ballek); z młodych prozaików zwrócili na siebie uwagę D. Mitana i P. Vilikovský; w wydawnictwach podziemnych i emigr. wyszła część nowych prac Tatarki; w poezji, poza wymienionymi autorami starszego i średniego pokolenia, interesujące zbiory ogłosili: J. Buzássy, L. Vadkerti-Gavorníková, J. Štrasser, I. Laučík, T. Lehenová; oryginalne sztuki dram. stworzył S. Štepka; ważne prace z zakresu nauki o literaturze opublikowali: F. Miko, A. Popovič, D. D’urišin. Obiecująco zapowiada się kilku przedstawicieli najmłodszego pokolenia poetów (I. Kolenič, V. Klimaček).