Republika Południowej Afryki. Historia

Republika Południowej Afryki. Historia.

Kraj pierwotnie zamieszkany przez Buszmenów, przybyłych tu prawdopodobnie w I tysiącl. p.n.e.; po nich przybyli Hotentoci, a od IX w. napływały ludy Bantu, które zepchnęły Buszmenów i Hotentotów na południowy zachód. Pierwsi Europejczycy pojawili się u schyłku XV w. (lądowanie żeglarzy portugalskich: B. Diaza 1487 w Zatoce Stołowej i V. da Gamy 1497 w Natalu). Kolonizacja europejska rozwinęła się dopiero w XVII w. po założeniu Kapsztadu (1652) przez J. van Riebeecka w imieniu holenderskiej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej; wokół portu powstała kolonia p.n. Kraj Przylądkowy, zarządzana przez gubernatora. W połowie XVII w. zaczęli napływać holenderscy chłopi (trekboerzy, zw. w Europie — Burami), następnie francuscy hugenoci i niemieccy protestanci. Od początku kolonizacji utrzymywano separację między białymi osadnikami i Afrykanami. Osadnictwu towarzyszyły konflikty zbrojne z Hotentotami, później z Buszmenami, od lat 70. XVIII w. także z Bantu.

Na przełomie XVIII i XIX w. Brytyjczycy opanowali kolonię, a 1806 doszło do ostatecznej aneksji. Od 1818 istniało zuluski państwo wodza Czaki. Napływ osadników brytyjskich (od 1820) i zniesienie niewolnictwa (1834) spowodowały 1835–48 masową wędrówkę Burów w głąb interioru (tzw. Wielki Trek). Po zaciętych walkach z plemionami Bantu (m.in. Zulusami) Burowie utworzyli (1838) Republikę Natalii (Natal), anektowaną 1843 przez Brytyjczyków, następnie Republikę Transwalu (od 1856 zw. Republiką Południowoafrykańską), uznaną 1852 przez Wielką Brytanię, oraz (1854) Wolne Państwo Orania. W latach 80. istniały jeszcze 3 mniejsze republiki burskie. W wyniku rozwoju brytyjskiej Kolonii Przylądkowej, ważnego punktu strategicznego i tranzytowego (1871–84 w jej składzie kolonia Basuto) zintensyfikował się napływ ang. osadników (uitlanderów) do republik burskich i inwestycje londyńskich spółek górniczych (po odkryciu w latach 60. i 70. bogatych złóż złota i diamentów w Transwalu i Oranii). Brytyjczycy 1877–81 przejściowo opanowali Transwal, 1879 po zwycięskiej wojnie z Zulusami zagarnęli teren ich państwa. W wyniku drugiej wojny angielsko-burskiej 1899–1902 Brytyjczycy anektowali obie republiki. W 1907 powstały pierwsze partie afrykanerskie (od końca XIX w. Burowie nazywali siebie Afrykanerami, tj. ludźmi Afryki, Afrykańczykami): Het Volk [‘lud’] i Oranje Unie [‘związek orański’], walczące z brytyjską dominacją w kolonii.

W 1910 z 4 kolonii utworzono brytyjskie dominium — Związek Południowej Afryki (ZPA), premierem został gen. L. Botha, przywódca rządzącej Partii Południowoafrykańskiej, powstałej z połączenia Het Volk i Oranje Unie. Zaczęła się ustawowa dyskryminacja i segregacja rasowa (1911 ustawa o kopalniach i fabrykach, 1913 ustawa o gruntach tubylców). Narodził się też ruch wyzwoleńczy czarnej ludności (1912 powstał Południowoafrykański Tubylczy Kongres Narodowy, od 1923 Afrykański Kongres Narodowy — ANC) i rozwinął afrykanerski ruch nacjonalistyczny (1912 utworzono Partię Narodową, a 1918 — Afrykanerski Związek Braci, który po 1948 stał się rzeczywistym ośrodkiem władzy w państwie).

W czasie I wojny świat. ZPA przystąpił do wojny przeciwko Niemcom i zajął Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (ob. Namibia), nad którą następnie sprawował mandat Ligi Narodów. Po wojnie nastąpił gwałtowny rozwój gospodarczy, powstał biały i czarny proletariat. Od 1924 krajem rządziła koalicja Partii Narodowej i Południowoafrykańskiej Partii Narodowej, które 1934 połączyły się w Zjednoczoną Południowoafrykańską Partię Narodową (premier J.B.M. Hertzog) i prowadziły politykę „dwóch strumieni” jako wyraz oficjalnego uznania narodowych aspiracji Afrykanerów. W 1931, na mocy nowej konstytucji opartej na Westminsterskim Statucie z 1931, ogłoszono niepodległość Związku.

W czasie II wojny światowej ustąpił premier Hertzog, sprzeciwiający się przystąpieniu ZPA do wojny przeciw Niemcom. A jego następca J.Ch. Smuts zadeklarował przystąpienie ZPA do wojny po stronie aliantów. W 1948 koalicja afrykanerska (Partia Nacjonalistyczna i Partia Afrykanerska, które 1951 połączyły się w Partię Narodową) odniosła zwycięstwo wyborcze, a premierem pierwszego całkowicie afrykanerskiego rządu został F.D. Malan. Malan proklamował politykę apartheidu, którą realizowano w 2 etapach: 1948–63 tworzenie podstaw prawnych systemu apartheidu, 1963–89 — tzw. bantustanizacja RPA. W 1949 ZPA anektował wbrew ONZ terytorium powiernicze — Afrykę Południowo-Zachodnią. W latach 50. narastał opór ludności kolorowej przeciwko polityce apartheidu i nasilały się represje władz, m.in. 1960 delegalizacja ANC, procesy jego przywódców. Od lat 60. zaczęła się ostra krytyka apartheidu na forum ONZ (liczne rezolucje, międzynarodowy bojkot RPA, 1966 uznanie apartheidu za zbrodnię przeciwko ludzkości) i innych organizacji.

W 1961 władze ZPA proklamowały powstanie RPA, przecinając ostatecznie konstytucyjne więzy łączące kraj z Wielką Brytanią, i wycofały się z brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1963 władze RPA zaczęły tworzyć bantustany. W latach 60. gospodarka RPA rozwijała się dynamicznie, rozbudowywano potencjał wojskowy. W ramach tzw. bantustanizacji rząd RPA ogłosił „niepodległość” bantustanu Transkei (1976), Bophuthatswany (1977), Vendy (1979) i Ciskei (1981) oraz przyznał pełną autonomię wewnętrzną pozostałym 6 bantustanom. RPA ściśle współpracowała z Rodezją i Portugalią w ramach tzw. białego imperium południu Afryki (wojskowe interwencje w Rodezji i Angoli).

Od początku lat 70. zaczął powstawać umiarkowany ruch oporu, odrzucający popierane przez ANC zbrojne metody walki z apartheidem. W 1976 doszło do antyrządowych wystąpień czarnych Afrykanów w tzw. lokacjach (Soweto, Alexandria), krwawo stłumionych przez policję i wojsko, oraz do pierwszych zbrojnych starć w Soweto między Zulusami i Khosa. Od połowy lat 70. RPA prowadziła agresywną politykę wobec popierających ruch oporu sąsiednich państw afrykańskich, która przejawiła się interwencją w wojnie domowej w Angoli (1975–76), zbrojnymi atakami (od 1978) na Angolę, Mozambik, Botswanę i Lesotho, poparciem dla antyrządowej partyzantki w Mozambiku i walką z organizacją SWAPO w Namibii. Od 1976 władze RPA, wobec ożywienia politycznego i zbrojnej działalności ANC, zaczęły realizować program „kontrolowanego osłabiania barier rasowych” (m.in. nowa konstytucja z 1984 przyznała prawa polityczne ludności kolorowej i azjatyckiej, utworzono wielorasowy 3-izbowy parlament i rząd). Polityka modyfikacji apartheidu nie zapobiegła zaostrzeniu sankcji i międzynarodowemu naciskowi na RPA. Znacznemu nasileniu ruchu oporu czarnej ludności, towarzyszyło tworzenie się ekstremistycznych organizacji Afrykanerów walczących o utrzymanie apartheidu. W 1987 wybuchła nie wypowiedziana wojna między ANC i zuluskim Ruchem Inkatha (od 1990 p.n. Partia Wolności Inkatha), która spowodowała tysiące ofiar. W 1989 przewodniczący Partii Narodowej i prezydentem RPA został F.W. de Klerk; rozpoczął on stopniową likwidację apartheidu — 1990 zalegalizowano ANC i 60 innych organizacji antyapartheidowych, zwolniono z więzienia (po 27 latach) przywódcę ANC — N. Mandelę, podjęto dialog z opozycją. W 1991 zniesiono ustawodawstwo apartheidu, a także prowadzono rokowania na temat przyszłości kraju w ramach tzw. Konferencji na rzecz Demokratycznej Afryki Południowej (CODESA), a ANC wyrzekł się zbrojnej walki z władzami. W 1993, w wyniku rozmów ustalono termin pierwszych demokratycznych wyborów powszechnych (IV 1994), przyjęto projekt nowej konstytucji. Działalność de Klerka i Mandeli przyniosła im międzynarodowe uznanie i Pokojową Nagrodę Nobla, zniesiono międzynarodowe sankcje wobec RPA.

W pierwszych demokratycznych wyborach z IV 1994 zwyciężył ANC, a Mandela został prezydentem. Dotychczasowy prezydent de Klerk objął stanowisko drugiego wiceprezydenta, a przywódca Partii Wolności Inkatha, Buthelezi, został ministrem spraw wewnętrznych. W 1996 uchwalono nową konstytucję, która m.in. postanowiła, że partia, która zdobędzie większość w parlamencie, może sama utworzyć rząd. W 1999 nowym prezydentem został współpracownik Mandeli Th.M. Mbeki (reelekcja 2004). W wyborach parlamentarnych 2004 ANC umocnił swoją pozycję, utrzymując jednak koalicję rządową z Partią Wolności Inkatha.