Buszmeni
 
Encyklopedia PWN
Buszmeni
[afrykanerskie, ‘ludzie z buszu’],
zw. też San,
rdzenny lud z południowej Afryki zamieszkujący głównie Botswanę, Namibię oraz północno-zachodnie rejony RPA.
ok. 60 tysięcy; język z rodziny khoisan; przez wieki asymilowani i wypierani przez ludy Bantu — niegdyś zajmowali rozległy obszar sięgający aż w głąb Sahary; spotykane na terenach Afryki Północnej i Wschodniej pewne cechy rasy, języka, kultury materialnej, mitologii i sztuki Buszmenów są podstawą hipotezy o ich północnoafrykańskim pochodzeniu; do XIX w. kultura Buszmenów była kulturą kamienia i odpowiadała — według niektórych badaczy — europejskim kulturom paleolitycznym; podstawą organizacji dawnych Buszmenów były małe koczujące grupy składające się z kilku rodzin; religia Buszmenów obejmuje wiarę w 2 boskie istoty: stwórcę świata i obdarzonego mniejszą siłą sprawcę śmierci oraz w duchy przodków; nie praktykują kultu przodków; stosują liczne praktyki magiczne, z którymi m.in. są związane ich malowidła naskalne (sceny polowań); współcześnie część Buszmenów pozostała przy tradycyjnym zbieracko-łowieckim trybie życia; większość podejmuje pracę na farmach lub przyjmuje status klienteli sąsiednich ludów, oddając swą pracę lub umiejętności łowieckie w zamian za żywność, odzież lub tytoń.
Archeologia. Dawniejsze dzieje Buszmenów wiąże się z archeologicznymi kulturami: Smithfield, Albany i wiltońską, występujących na terenach zamieszkiwanych przez Buszmenów. Początek kultury Smithfield, obejmującej obszar płaskowyżu między górnymi dorzeczami Oranje i Vaal sięgając przez Góry Smocze do Prowincji Przylądkowej i Natalu — gdzie jest znana pod nazwą kultury Albany — przypada na przełom XII i XI tysiąclecia p.n.e.; największy rozwój — VII tysiąclecie; liczne kamienne zgrzebła i drapacze jako narzędzia wieloczynnościowe. Na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. w Afryce Południowej pojawiła się kultura wiltońska o rozleglejszym zasięgu od poprzedniej — od Etiopii na północy po Prowincję Przylądkową i Namibię na zachodzie, a wraz z nią technika wytwarzania małych (mikrolitycznych) narzędzi, często o kształtach geometrycznych. Te archeologiczne kultury holoceńskie Afryki Południowej były oparte na zbieractwie i myślistwie, różnicowały się regionalnie pod względem gospodarczym w zależności od lokalnego środowiska. Wynalazki pradziejowe z tych obszarów sprzed ok. 4 tysięcy lat, jak: kopaczka kijowata obciążona przewierconym kamieniem, zatruwanie truciznami organicznymi grotów strzał do łuku, praktycznie są stosowane przez Buszmenów do dzisiaj. Ludy te wytworzyły pełną ekspresji sztukę (plastyka, muzyka, taniec). Szczególnie widoczny stał się w ciągu ostatnich 2–3 tysiącleci rozwój sztuki naskalnej — ryte i malowane wizerunki zwierząt, sceny o tematyce myśliwskiej, rybackiej i zbierackiej, niekiedy sceny taneczne. Rozwój i szeroki zasięg omawianych kultur uległ gwałtownej przemianie u schyłku I tysiąclecia n.e. na skutek migracji do Afryki Południowej ludów Bantu. Buszmeni zostali wyparci stopniowo na okrainę Kalahari, a proces wypierania Buszmenów od XVI w. pogłębiła kolonizacja europejska Afryki Południowej. Kultura Buszmenów w niekorzystnych warunkach rozwijała się nadal, choć uległa zubożeniu.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ryty naskalne z Twyfelfontein koło Khorixas (Namibia), ok. 6000–5000 p.n.e. fot. M. Dzwonkowska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia