Cezar
 
Encyklopedia PWN
Cezar, Gajusz Juliusz Cezar, Caius Iulius Caesar, ur. 13 VII 100 p.n.e., zm. 15 III 44 r. p.n.e., Rzym,
wódz i polityk rzymski.
Kalendarium
Urodził się 13 VII 100 p.n.e. Był potomkiem patrycjuszowskiego rodu Juliuszów, ojciec osiągnął preturę, matka pochodziła ze znakomitej rodziny plebejskiej. Rozłam arystokracji rzymskiego na zwolenników suwerenności ludu (popularów) i władzy senatu (optymatów), zapoczątkowany za Grakchów, nie ominął rodziny Cezara — ojciec należał do popularów, których wódz, Mariusz, był jego szwagrem, wujowie należeli do przywódców umiarkowanego skrzydła optymatów. Pierwszą żoną Cezara była Kornelia, córka Cynny, przywódcy popularów po śmierci Mariusza. Po klęsce popularów w I wojnie domowej Cezar nie spełnił żądania Sulli i nie rozwiódł się z Kornelią, czego omal nie przypłacił życiem (uratowały go koneksje matki). W 79–77 r. pełnił służbę wojskową na Wschodzie, zdobywając koronę obywatelską, najwyższe odznaczenie wojskowe; 75 r. udał się na Rodos w celu studiowania wymowy. Po wybuchu III wojny z Mitrydatesem VI Eupatorem na własną rękę zorganizował armię, która odparła najazd wodzów pontyjskich na sąsiednie obszary Azji Mniejszej.
Przywódca popularów
W 74–73 r. wybrany do kolegium pontyfików na miejsce swojego zmarłego wuja, Aureliusza Cotty, konsula 75 r. Szybko wyrósł na przywódcę popularów; wspierał wszystkie działania zmierzające do obalenia reżimu sullańskiego. W 70 r. przyczynił się do przywrócenia przez Pompejusza Wielkiego i Krassusa pełni władzy trybunom plebejskim; 68 r., jako kwestor, niósł w pochodach pogrzebowych ciotki i żony podobizny Mariusza i Cynny; 67 r. poparł przyznanie Pompejuszowi Wielkiemu nadzwyczajnego imperium przeciw piratom; 65 r., jako edyl, odrestaurował na Kapitolu obalone pomniki gloryfikujące zwycięstwo Mariusza; sądząc w sprawach o skrytobójstwo, uznał za morderców ludzi, którzy otrzymali nagrody za głowy proskrybowanych; 63 r. sprzeciwił się w senacie decyzji skazania na śmierć spiskowców Katyliny (na ile Juliusz Cezar i jego przyjaciel Krassus byli zaangażowani w spisek, nie wiadomo).
Największy kapłan, pretor, konsul
W 63 r. został wybrany przytłaczającą większością głosów na najwyższego kapłana (pontifex maximus). Pretor 62 r.; propretor prowincji Hiszpania Bliższa (61–60 r.), pokonał ludy z północy półwyspu, ale zrezygnował z triumfu, by ubiegać się o konsulat na 59 r. Wiedząc, że optymaci zrobią wszystko, by utrącić jego kandydaturę, pogodził Krassusa z Pompejuszem Wielkim i zawarł z nimi porozumienie: „aby nic w rzeczypospolitej nie działo się bez ich zgody” (I triumwirat) i osiągnął konsulat. Sojusz ten był końcem władzy senatu, co wykazała walka o przeprowadzenie wniesionej przez Cezara ustawy, na której mocy ziemię otrzymało 20 tysięcy weteranów Pompejusza Wielkiego i wielodzietnych proletariuszy. Sprzeciw senatu, obnuntiatio drugiego konsula (auspicje) i veto 3 trybunów plebejskich okazały się bezsilne wobec Cezara, wspieranego przez plebs miejski i weteranów Pompejusza Wielkiego. Cezar naraził się przy tej okazji na nienawiść przywódców senatu; jednocześnie zaś sposób, w jaki sprawował konsulat, groził mu w przyszłości skazaniem za gwałt publiczny, a jego ustawom — unieważnienie jako przeprowadzonym wbrew auspicjom. By zachować swą pozycję polityczną, musiał dbać o dalsze poparcie sojuszników, zwłaszcza Pompejusza Wielkiego (zapewnił je sobie, wydając za niego swą jedyną córkę, Julię), oraz uzyskać stanowisko państwowe, które uniemożliwiłoby pociągnięcie go przed sąd; w tym celu uzyskał nadzwyczajne imperium prokonsularne na 5 lat w Galii Przedalpejskiej i Zaalpejskiej oraz Ilirii (55 r. przedłużone na następne 5 lat).
Podbój Galii
Jako prokonsul 58 r. pokonał Helwetów i rozgromił Germanów, którzy najechali Galię; 57–55 r. podporządkował sobie cały obszar między Renem a Pirenejami; 55–53 r. kilka razy wyprawiał się za Ren i do Brytanii; 52–51 r. stłumił wielkie powstanie pod wodzą Wercyngetoryksa i definitywnie ujarzmił Galię. Podboje dały mu sławę, ogromne środki finansowe oraz znakomitą i oddaną armię. By zniweczyć ponawiane próby unieważnienia swych ustaw i zrekompensować sojusznikom wzrost własnego znaczenia, grożący rozpadem triumwiratu, doprowadził do porozumienia w Luce (56 r., obecnie Lukka), na którego mocy Krassus i Pompejusz Wielki objęli konsulat 55 r., po czym także otrzymali nadzwyczajne imperia na 5 lat — Krassus w Syrii, a Pompejusz Wielki w Hiszpanii.
Początek zatargu z Pompejuszem Wielkim
Śmierć Julii 54 r. i Krassusa 53 r. zapoczątkowały rozłam między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem Wielkim, który, zazdrosny o pozycję pierwszego obywatela, zbliżył się do senatu, żądnego odwetu na Cezarze za doznane upokorzenia. Bezpośrednią przyczyną zerwania był spór o tryb ubiegania się Cezara o powtórny konsulat po wygaśnięciu imperium w Galii — ustawę pozwalającą mu kandydować in absentia (tak, by z jednego urzędu przeszedł natychmiast na następny, co uchroniłoby go przed procesem) unieważnił Pompejusz Wielki jako konsul 52 r. ustawą o urzędach, kategorycznie zabraniającą tej praktyki. Poczynając od 51 r., wrogowie Cezara podnosili w senacie sprawę wyznaczenia mu następcy w Galii, blokowaną przez jego stronników. Z wyjątkiem Pompejusza Wielkiego i najbardziej nieprzejednanych optymatów nikt nie pragnął otwartego zerwania, grożącego nową wojną domową – dowiodło tego głosowanie w senacie 1 XII 50 r. nad demagogicznym wnioskiem zwolennika Cezara, trybuna plebejskiego Kuriona, by obaj dynaści jednocześnie złożyli swe imperia (370 głosów za, 22 przeciw). W odpowiedzi konsul Marcellus powierzył Pompejuszowi Wielkiemu obronę republiki wraz z dowództwem nad wojskiem w Italii i prawem czynienia zaciągów. 7 I 49 r. senat, pod naciskiem nowych konsulów i Pompejusza Wielkiego, uchwalił wysłanie nowego namiestnika do Galii, a wobec veta przychylnych Cezarowi trybunów plebejskich ogłosił stan wyjątkowy (senatusconsultum ultimum).
Pokonanie Pompejusza Wielkiego
Do tego czasu Cezar wykazywał dużą pojednawczość, ale wobec groźby śmierci politycznej bez wahania wszczął II wojnę domową (49–45 r.). Przekroczywszy stanowiącą na północy granicę Italii rzekę Rubikon (alea iacta est), w błyskawicznej kampanii opanował Italię, zmuszając Pompejusza Wielkiego, konsulów i większość senatu do ucieczki na Wschód, po czym pod Ilerdą (obecnie Lérida) zmusił do kapitulacji armię Pompejusza Wielkiego w Hiszpanii. W 48 r. przerzucił swe wojsko na Bałkany, gdzie koncentrowała się armia Pompejusza Wielkiego; po porażce pod Dyrrachium (obecnie Durrës) Cezar rozbił go doszczętnie pod Farsalos i ścigał aż do Egiptu, gdzie Pompejusz Wielki został zamordowany. W Egipcie Juliusz Cezar wplątał się w walkę o tron po stronie Kleopatry VII (48–47 r.), co pozwoliło jego wrogom zorganizować nową armię w Afryce. W 47 r., wracając do Italii, rozbił pod Zelą (veni, vidi, vici) króla bosporańskiego Farnacesa II, próbującego odzyskać królestwo swego ojca Mitrydatesa VI Eupatora; 46 r. rozgromił w Afryce pompejańczyków pod Tapsus; 45 r. pod Mundą w Hiszpanii definitywnie pokonał synów Pompejusza Wielkiego. Z pokonanymi obchodził się łagodnie: powstrzymał się od proskrypcji, na śmierć skazał tylko tych, którzy, raz doznawszy przebaczenia, ponownie wystąpili przeciw niemu.
Mianowany dyktatorem
Podczas wojny domowej Cezar uznał, że przywrócenie republiki jest nieodpowiedzialnym pomysłem – pod koniec 48 r. mianowany dyktatorem na czas nieograniczony, 44 r. został dyktatorem dożywotnim. Dalsze zaszczyty uczyniły go w praktyce władcą absolutnym, a nawet dały status boga z własnym kultem i kapłanem. Posunięcie to, zapożyczenie hellenistycznej koncepcji ubóstwienia władzy królewskiej, oznaczało definitywne zerwanie z tradycją republikańską. Władzy swej użył do całkowitej przebudowy państwa – weteranów i proletariuszy osadzał w koloniach, głównie poza Italią; zreformował ustrój municypalny Italii, administrację stolicy i zarząd prowincji; hojnie nadawał mieszkańcom prowincji obywatelstwo rzymskie (49 r. otrzymali je mieszkańcy Galii Transpadańskiej) i latyńskie; zreformował kalendarz (kalendarz juliański), planował kodyfikację prawa. Gigantyczną tę pracę wykonywał, prowadząc wojny domowe i szykując się do nowych podbojów, które miały dać Rzymianom panowanie nad całym znanym im światem — pierwszymi zdobyczami miały być azjatyckie imperium Partów i naddunajskie imperium Daków. Do wojen tych jednak nie doszło.
Spisek i śmierć
Pogarda Cezara dla tradycji republikańskich i otwarte dążenie do korony doprowadziły do spisku, w którym oprócz nieprzejednanych republikanów i pompejańczyków wzięło udział kilku jego najbliższych współpracowników. Z ich ręki zginął na posiedzeniu senatu 15 III 44 r., w przeddzień wyruszenia przeciw Partom (idy marcowe). W testamencie głównym spadkobiercą i adoptowanym synem ogłosił wnuka siostry, Caiusa Octaviusa, przyszłego Augusta. Jego przydomek (Caesar) stał się tytułem monarchów rzymskich, a następnie przeszedł jako synonim władcy do innych języków (cesarz). W 43 r. został ogłoszony bogiem (divus Iulius).
W oczach potomnych
Późniejsze pokolenia słusznie widziały w nim twórcę cesarstwa. Jego następca zrezygnował wprawdzie z przeniesienia na grunt rzymski absolutnej monarchii typu hellenistycznego, tworząc pryncypat — syntezę jedynowładztwa i tradycji republikańskich, poza tym w swej działalności, zwłaszcza wewnętrznej, ściśle kontynuował dzieło ojca. Równie wielkie znaczenie historyczne miał podbój Galii. Sprawił on, że władza rzymska, a z nią cywilizacja grecka, dotąd ograniczona do świata śródziemnomorskiego, rozprzestrzeniła się w głębi kontynentu europejskiego. Był wybitnym mówcą i pisarzem; zachowały się: Wojna galijska (wydanie polskie 1978, przekład E. Konik) i O wojnie domowej (wydanie polskie 1951, przekład J. Parandowski).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Głowa Kleopatry VII — Altes Museum, Berlin fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia