Państwo Kościelne

Państwo Kościelne, łac. Patrimonium Sancti Petri,

średniowieczne państwo w środkowych Włoszech, na którego czele stał papież, sprawując władzę monarszą.

Istniejące 756–1870, kontynuowane współcześnie przez Watykan, rządzone przez papieży jako świeckich monarchów i utrzymywane w celu regulacji stosunków Kościoła katolickiego z innymi państwami. Początki Państwa Kościelnego sięgają VI w., gdy podboje Longobardów spowodowały m.in. izolację Rzymu i jego okolic od Bizancjum, osłabiając władzę cesarską i przyczyniając się do wzrostu znaczenia papieży, głównie od Grzegorza I Wielkiego (590–604). Podstawy prawne Państwa Kościelnego wywodziły się z nadań 754 i 756 papieżowi Stefanowi III przez króla Franków, Pepina Małego, całości ziem odebranych Longobardom w środkowej Italii (księstwo rzymskie, egzarchat Rawenny, Pentapolis i Umbria); w XI w. Państwo Kościelne powiększono o Księstwo Benewentu. Bezpośrednia władza papieży ograniczała się do terenów najbliższych Rzymu, inne ziemie znalazły się w posiadaniu potężnych lenników papiestwa; większość miast (m.in. Viterbo, Perugia, Bolonia) w XIII w. utworzyła komuny miejskie; od XI w., wraz ze wzrostem potęgi papiestwa, umacniała się pozycja Państwa Kościelnego (zwłaszcza za pontyfikatów Grzegorza VII, Innocentego III oraz Innocentego IV); 1213 cesarz Fryderyk II zobowiązał się do ochrony papieża i jego ziem (tzw. Złota Bulla), tym samym prawnie uznając Państwo Kościelne, 1274 zaś cesarz Rudolf I Habsburg oficjalnie potwierdził niezależność Państwa Kościelnego od cesarstwa; okres niewoli awiniońskiej spowodował upadek administracji papieskiej w Rzymie. W XV–XVI w. zarządzanie Państwem Kościelnym całkowicie zreformowano — usunięto wielkich lenników, przekształcając Państwo Kościelne w monarchię absolutną z zachowaniem regionalnej struktury administracyjne i sądownictwa; regiony, rządzone przez legatów papieskich, ponosiły znaczne obciążenia finansowe na rzecz Rzymu i kurii. W 2. połowie XV w. i na początu XVI w. Państwo Kościelne stało się jednym z głównych ośrodków kultury i sztuki odrodzenia. W okresie reformacji dążenie papieży do zahamowania podziałów religijnych i opór przeciwko nowym wyznaniom osłabiły międzynarodowy autorytet Państwa Kościelnego. Władzą świecką papieży w Państwie Kościelnym zachwiało wkroczenie armii rewolucyjnej Francji: 1798–99 utworzono Republikę Rzymską, po czym przywrócono władzę papieską (Pius VII), by następnie 1809 przyłączyć Państwo Kościelne do Francji; 1814 odzyskało niezależność. Kolejni papieże, przeciwni zmianom europejskiego status quo po kongresie wiedeńskim 1815, nie doceniali rozbudzonych dążeń narodowych, których nie dawało się powstrzymać nieśmiałymi i opóźnionymi reformami; Państwo Kościelne stało się ostoją sił zachowawczych, a jego polityczną pozycję gwarantowały wojska austriackie i francuskie; 1848 ponownie ustanowiono republikę, a 1849 przywrócono władzę papieża; 1859 i 1860 wszystkie prowincje Państwa Kościelnego — z wyjątkiem rzymskiej, obronionej dla papieża przez okupacyjną armię francuską — przyłączyły się do zjednoczonego Królestwa Włoskiego; 1870 włoskie wojska królewskie zajęły Rzym, który został stolicą Włoch; papież Pius IX nie uznał aneksji, odrzucił proponowany przez króla Wiktora Emanuela II akt gwarancyjny i na znak protestu ogłosił się „więźniem Watykanu” — uwięzionym w Watykanie suwerenem Państwa Kościelnego. Konflikt między państwem włoskim a papieżami, protestującymi przeciwko zaborowi Państwa Kościelnego, zwany kwestią rzymską, został uregulowany 1929 na mocy traktatów laterańskich: rząd włoski uznał suwerenną władzę papieży w Watykanie, z którym podpisał konkordat. Podmiotowość Państwa Kościelnego na arenie międzynarodowej kontynuuje Watykan, który ma przedstawicielstwa (nuncjatury, internuncjatury, legaci) w organizacjach międzynarodowych, reguluje swe stosunki dyplomatyczne z poszczególnymi rządami (nawiązane z ok. 160 państwami) i bywa często mediatorem w konfliktach międzynarodowych.