cesarz

cesarz,

władca cesarstwa, tytuł monarszy wywodzący się od jednego z członów imienia Gajusza Juliusza Cezara (Cezar);

łacińskie Caesar stanowiło jego przydomek rodowy (cognomen), noszony również przez Augusta (jako adoptowanego syna Cezara) i odtąd używany jako element tytulatury (imienia) władców państwa rzymskiego (cezar). Chociaż nie był to ich jedyny ani najważniejszy tytuł (august, imperator, princeps), w niektórych językach — w tym po polsku (także np. po niemiecku Kaiser) — przyjął się jako określenie władcy państwa rzymskiego oraz najwyższy tytuł monarszy; w in. językach jako nazwa tej godności utrwaliły się formy pochodzące od rzymskiego tytułu imperator (np. francuskie l’empereur, rosyjskie impierator, angielskie emperor).

Od podziału państwa rzymskiego 395 tytuł cezar odnoszony jest do dwóch władców: cesarstwa zachodniorzymskiego (do 476) i wschodniorzymskiego (bizantyńskiego, do 1453). Po upowszechnieniu się chrześcijaństwa w państwie rzymskim jego władcy rościli sobie prawo do władzy nad wszystkimi chrześcijanami; cesarze bizantyńscy, od VII w. używający greckiego tytułu basileus, uznawali się za namiestników Boga na Ziemi i za głowę Kościoła; pretendowali do władztwa lub przynajmniej pierwszeństwa światowego jako główni sukcesorzy cesarstwa rzymskiego (co z czasem wobec słabnięcia Bizancjum było coraz bardziej iluzoryczne) i do końca istnienia swego państwa tytułowali się władcami Rzymian.

Koronowanie w Rzymie 25 XII 800 na cesarza Karola Wielkiego, władcy państwa Franków, oznaczało odrodzenie idei cesarstwa zachodniego (812 akt ten uznał cesarz bizantyński); nowością w dotychczasowej praktyce było dokonanie koronacji cesarskiej przez papieża, co w następnych pokoleniach stało się w cesarstwie rzymskim zasadą. Wobec rozpadu państwa Karolingów godność cesarska, przyjmowana w IX–X w. przez coraz mniej znaczących, lokalnych (głównie włoskich) władców wyraźnie traciła znaczenie. Przywrócił je król niemiecki Otton I Wielki, 962 koronowany w Rzymie na cesarza, dając początek trwałemu połączeniu godności cesarskiej z koroną niemiecką; każdy władca Niemiec, noszący od wstąpienia na tron także tytuł króla rzymskiego, miał prawo do korony cesarskiej, ale tytuł cesarza mógł przybrać dopiero po koronacji w Rzymie. Rywalizacja papiestwa i cesarstwa, czyli najwyższej władzy duchownej i świeckiej na Zachodzie, w dążeniu do uzyskania niepodzielnego pierwszeństwa i zwierzchnictwa w świecie chrześcijańskim, prowadziła w XI–XIII w. do ostrych konfliktów między obu ośrodkami. Uniwersalistyczne dążenia papiestwa, dezintegracja Królestwa Niemieckiego, jak i rozwój w Europie zasady suwerenności państw narodowych, skutecznie przeciwstawiających się pretensjom do cesarskiego zwierzchnictwa nad nimi (łac. rex imperator in regno suo ‘król jest cesarzem w swym królestwie’) — doprowadziły do zniweczenia uniwersalistycznych rachub cesarzy, którzy stawali się stopniowo tylko pierwszymi wśród równych monarchów Zachodu. W 1356 Złota bulla ustaliła zasady elekcji króla rzymskiego przeprowadzanej we Frankfurcie n. Menem przez elektorów bez aprobaty papieża, który później dokonywał koronacji elekta na cesarza (do końca XV w. zawsze w Rzymie); od XV w. używano tytułu: cesarz rzymski narodu niemieckiego, świadczący o rezygnacji władców Niemiec (Rzeszy Niemieckiej) z aspiracji uniwersalistycznych; Karol V był ostatnim władcą niemieckim koronowanym na cesarza przez papieża (1530 w Bolonii); od 1556 władca Niemiec przybierał tytuł cesarski w chwili objęcia rządów. W 1648 pokój westfalski znacznie zredukował uprawnienia cesarza wobec władców terytorialnych Rzeszy; siłę i znaczenie cesarz zawdzięczał nie tyle uprawnieniom z tytułu godności cesarskiej, co swym posiadłościom dziedzicznym; od 1. połowy XV w. wybierano cesarzy z dynastii Habsburgów (z wyjątkiem elekcji 1742), od 1745 z dynastii habsbursko-lotaryńskiej. W 1806 ostatni cesarz rzymski narodu niemieckiego, Franciszek II, zrzekł się tego tytułu wobec rozpadu Rzeszy i utworzenia Związku Reńskiego przez Napoleona I.

Od średniowiecza tytuł cesarza przyjmowany był też przez innych monarchów dla podkreślenia swej potęgi bądź uzasadnienia roszczeń do zwierzchnictwa nad sąsiednimi krajami lub roszczeń do sukcesji po cesarzach bizantyńskich lub rzymskich. W średniowieczu władcy Wessexu tytułowali się niekiedy cesarzami Brytanii, a niektórzy królowie Kastylii — cesarzami Hiszpanii; przyjęli go władcy Bułgarii i Serbii (w formie car). W 1204–61 tytuł cesarza nosił władca Cesarstwa Łacińskiego, założonego przez uczestników IV krucjaty na części ziem cesarstwa bizantyńskiego; w tym samym czasie Bizantyńczycy utworzyli Cesarstwo Nicejskie w Azji Mniejszej, którego władca 1261 odzyskał Konstantynopol i odnowił cesarstwo bizantyńskie (przetrwało do 1453). Po jego upadku roszczenia do tytułu cesarskiego zgłosili władcy Moskwy, uzasadniając to prawem sukcesji po bizantyńskich Paleologach i kreując ideę Moskwy jako „trzeciego Rzymu”; 1547 Iwan IV Groźny przybrał tytuł cara, a 1721 Piotr I Wielki — imperatora; tytuł ten władcy Rosji nosili do detronizacji w wyniku rewolucji lutowej 1917. W przeciwieństwie do elekcyjnej godności cesarza rzymskiego (narodu niemieckiego), tytuły cesarskie tworzone w czasach nowożytnych miały charakter dziedziczny. W 1804 tytuł cesarza Francuzów przybrał Napoleon I (cesarz do 1814 i krótko 1815); 1852–70 cesarzem Francuzów był Napoleon III. W odpowiedzi na krok Napoleona I 1804 dziedziczny tytuł cesarza Austrii przyjął Franciszek II (cesarz rzymski do 1806); władcy Austrii nosili tytuł cesarza do 1918. W 1871–1918 tytuł cesarza niemieckiego (przyjęty przez Wilhelma I po zwycięstwie w wojnie z Francją) nosili królowie Prus z dynastii Hohenzollernów jako władcy II Rzeszy Niemieckiej.

Tytułem cesarza określano w Europie również władców wielkich państw pozaeuropejskich, o starych tradycjach monarchicznych, jak wielkich chanów mongolskich, sułtanów tureckich, szachów Persji, monarchów Chin (do 1912), Etiopii (do 1974) i Japonii. W XIX i XX wieku cesarzami byli też władcy: Haiti (1804–06 i 1849–59), Brazylii (1822–89), Meksyku (1822–23 i 1864–67) i Cesarstwa Środkowoafrykańskiego (1976–79), co zwykle miało podkreślać wyzwolenie kraju spod obcej zależności (często świadczyło o megalomanii panującego), a także marionetkowy władca Mandżukuo (1934–45). Tytuł cesarski nosili też monarchowie brytyjscy jako cesarze Indii (1876–1947) i król Włoch jako cesarz Etiopii (1936–43, po włoskiej agresji na ten kraj). Obecnie jedyną osobą w świecie, której przysługuje tytuł cesarza jest monarcha (tennō) Japonii.

Otton I Wielki ofiarowuje Chrystusowi model katedry w Magdeburgu, plakietka fundacyjna, ok. 970 — skarbiec kościoła w Zeitenstetten

Złota Bulla wydana 1356 przez cesarza Karola IV Luksemburskiego (rewers)

Karol Wielki

Percier Charles i Pierre François Léonard Fontaine, projekt tronu Napoleona