morze

morze,

hydrol. wyodrębniona część oceanu, zwykle przylegająca do kontynentu, oddzielona od otwartych wód oceanicznych łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód głębinowych;

powierzchnia mórz na Ziemi wynosi 40 mln km² (11% powierzchni oceanu). Ze względu na warunki wymiany wód mórz z wodami oceanicznymi rozróżnia się morza: przybrzeżne, położone na skrajach wielkich basenów oceanicznych, częściowo lub w całości w zasięgu szelfu kontynentalnego, odznaczające się łatwą wymianą wód z oceanem (np. Morze Północne); śródziemne, otoczone przez lądy, połączone z oceanem wąskimi i na ogół płytkimi cieśninami; wśród nich rozróżnia się morza międzykontynentalne (np. Morze Śródziemne, Morze Czarne) i wewnątrzkontynentalne (zwykle szelfowe, np. Morze Bałtyckie, Morze Białe); międzywyspowe (girlandowe), oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami lub archipelagami (np. Morze Koralowe). Niektóre morza przybrzeżne są nazywane zatokami (np. Zatoka Hudsona, Zatoka Perska); morzami nazywa się również wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np. Jezioro Aralskie, Morze Martwe), a także niektóre części otwartych wód oceanicznych, położone niekiedy dość daleko od lądu (np. Morze Sargassowe, Morze Norweskie).

Geologicznie morza są tworami młodymi; prawie wszystkie (w granicach zbliżonych do dzisiejszych) powstały w trzeciorzędzie, a ostatecznie zostały ukształtowane w czwartorzędzie; morza głębokie (tzw. oceaniczne) są pochodzenia tektonicznego, morza płytkie (tzw. kontynentalne) powstały w wyniku zatopienia przez wody oceaniczne brzeżnych części kontynentów. Głębokość mórz jest zróżnicowana; najpłytszym morzem jest Morze Azowskie (średnia głębokość 9 m), do najgłębszych należą morza Karaibskie (do 7680 m) i Banda (do 7440 m).

Ze względu na duży wpływ kontynentów woda morska różni się pod względem fizykochemicznym od wód otwartego oceanu; średnia roczna temperatura wód morskich jest wyższa od temperatury wód otwartego oceanu na tej samej szerokości geograficznej; największe wahania temperatury wód mórz występują w strefie umiarkowanej, najmniejsze — w strefie międzyzwrotnikowej. Duży wpływ na termiczne uwarstwienie wód w morzach mają pływy. Znaczne części mórz arktycznych i niektórych antarktycznych stale pokrywa lód; zasięg tej pokrywy zwiększa się zimą; przeważnie każdej zimy tworzy się ona także na krótszy lub dłuższy okres na niektórych mórz strefy umiarkowanej.

Zasolenie wód morskich zależy od wielkości parowania, opadów atmosferycznych i dopływu słodkich wód rzecznych; zasolenie wód powierzchniowych mórz otwartych (o swobodnej wymianie z oceanem wód zarówno powierzchniowych, jak i głębinowych) jest zbliżone do zasolenia wód oceanicznych; przy utrudnionej wymianie wód (morza półzamknięte) różnice zasolenia mogą być znaczne; morza o dodatnim bilansie wodnym (małe parowanie, duży dopływ wód rzecznych) mają mniejsze zasolenie wód niż przeciętne w oceanie (np. Morze Bałtyckie), morza o bilansie ujemnym (duże parowanie, mały dopływ wód rzecznych) — zasolenie większe (np. Morze Śródziemne). W morzach głębokich wydziela się 3 strefy życia organicznego: litoral, pelagial, abisal; w morzach płytkich (szelfowych) nie ma strefy abisalnej i związanej z nią fauny głębinowej, dużo jest natomiast gatunkó fauny endemicznej, przystosowanej do zróżnicowanych warunków życia w wodach przybrzeżnych.

Sytuacja prawna Na przełomie XVII i XVIII w. ukształtowała się zwyczajowa zasada prawna wolności morza pełnego (zwanego też otwartym), a zarazem zasada władztwa państwa na morzach przybrzeżnych; klasyczne prawo morskie zostało skodyfikowane w konwencjach genewskich z 1958. Jednak nie zostały one powszechnie przyjęte, a większość państw rozwijających się żądała ich rewizji. Jednocześnie wystąpiła tendencja do rozszerzania władzy państw nabrzeżnych do 200 mil morskich. Te nowe kierunki znalazły wyraz w konwencji prawa morza, przyjętej 1982. Pod względem prawnym wśród obszarów morskich rozróżnia się obecnie: 1) wody wewnętrzne (porty, zatoki), na których państwo nadbrzeżne sprawuje pełną władzę suwerenną; 2) morze terytorialne, pas wód morskich przyległych do wybrzeża albo do wód wewnętrznych, który stanowi również integralną część terytorium państwa; państwo może tu m.in. sprawować kontrolę nad statkami obcymi, wydawać przepisy w sprawach bezpieczeństwa żeglugi, celnych, sanitarnych, ma wyłączność rybołówstwa; władzę tę ogranicza tylko tzw. prawo nieszkodliwego przepływu, przysługujące statkom i okrętom wszystkich państw bez specjalnego zezwolenia; szerokość morza terytorialnego reguluje państwo nadbrzeżne; wynosiła ona zwykle od 3 do 12 mil morskich, obecnie większość państw posiada 12-milowe morza terytorialne; również szerokość polskiego morza terytorialnego od 1978 wynosi 12 mil; 3) strefa przyległa ciągnąca się poza morzem terytorialnym, niestanowiąca terytorium państwa; uprawnienia państwa sprowadzają się tu do kontroli celnej, sanitarnej i imigracyjnej; od 1978 Polska nie posiada strefy przyległej; 4) szelf kontynentalny, płytkie przybrzeżne dno morskie poza morzem terytorialnym, na którym wyłączne prawo eksploatacji jego bogactw posiada państwo nadbrzeżne; niektóre płytkie morza śródlądowe (jak Morze Bałtyckie) całe są położone na szelfie; 5) niekiedy państwa ustanawiają poza granicami morza terytorialnego tzw. strefę wyłącznego rybołówstwa dla własnych obywateli, która sięga 200 mil; od 1978 została ustalona polska strefa rybołówstwa morskiego na zewnątrz od granicy morza terytorialnego; jej granice określono za pomocą współrzędnych geograficznych, gdyż na Morzu Bałtyckim nie ma możliwości ustanowienia strefy 200-milowej; 6) wyłączna strefa ekonomiczna, rozciąga się poza morzem terytorialnym; państwo nadbrzeżne posiada w niej suwerenne prawo eksploatacji zasobów żywych, mineralnych wód morskich, dna morskiego i jego podziemia; obecnie wiele państw ustanowiło wyłączne strefy ekonomiczne, które zastępują strefy wyłącznego rybołówstwa i szelf kontynentalny (Polska uczyniła to 1991); strefa ekonomiczna nie może przekraczać 200 mil morskich, licząc od linii podstawowej, od której jest mierzone morze terytorialne; 7) morze pełne (otwarte) nie podlega zwierzchności żadnego państwa, korzystanie z niego jest wolne dla wszystkich, zgodnie z tradycyjną zasadą wolności morza, która oznacza: wolność żeglugi, rybołówstwa, zakładania kabli podmorskich i rurociągów oraz wolność przelotu; statki na morzu pełnym podlegają jurysdykcji państwa bandery, z wyjątkiem prawa powszechnej represji piractwa oraz tzw. prawa pościgu, które przewiduje możliwość ścigania i zatrzymania statku obcego na morzu pełnym, jeśli naruszył on przepisy prawne państwa nadbrzeżnego, a pościg został rozpoczęty na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym lub w strefach przyległych i nie był przerwany; 8) dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej (tj. poza granicami stref ekonomicznych i szelfu) w konwencji z 1982 zostało uznane za „wspólne dziedzictwo ludzkości”; jego bogactwa mają być eksploatowane pod kontrolą międzynarodową, a korzyści z tej eksploatacji dzielone między wszystkie państwa; przewiduje się także powołanie Organizacji Dna Morskiego, która będzie się zajmować eksploatacją dna mórz i oceanów. Całość regulacji sytuacji prawnej obszarów morskich i eksploatacji ich zasobów zawiera konwencja z 1982, która reguluje także sprawę pokojowego załatwienia sporów i przewiduje powstanie Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza. Konwencja weszła w życie 1994, w rok po ratyfikowaniu jej przez 60 państw (Polska — w 1998; 2002 jej stronami było 138 państw). Wiele zagadnień (np. ochrona środowiska morskiego, ratownictwo morskie, rybołówstwo) regulują specjalne umowy międzynarodowe, powszechne bądź regionalne. Dużą rolę w rozwoju współpracy międzynarodowej na morzu odgrywa Międzynarodowa Organizacja Morska.