Oprócz elementów uniwersalnych, charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, w baroku wystąpiły zjawiska artystyczne specyficzne dla poszczególnych kultur narodowych, takie jak:
marinizm we Włoszech,
konceptyzm we Włoszech, Hiszpanii,
gongoryzm w Hiszpanii,
eufuizm w Anglii,
préciosité we Francji. Tendencje baroku kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych renesansu. Współistnienie estetyki klasycznej i barokowej należy do szczególnych znamion epoki. Ścieranie się tradycji antyku i średniowiecza, dążność do asymilacji pierwiastków różnych kultur (głównie wpływy orientalne), przyswajanie motywów ludowych złożyło się na istnienie antynomicznych tendencji. Sensualizm i idealizm znalazły harmonijne powiązanie w poezji mistycznej, łączącej upojenie boskością ze zmysłowym doświadczaniem rzeczywistości; znamienny jest wpływ mistycyzmu hiszpańskiego (święta Teresa z Ávila, święty Jan od Krzyża) na literaturę baroku (angielscy metafizyczni poeci, głównie J. Donne;
P. Calderón de la Barca); z wysublimowanym spirytualizmem współistniała poezja opiewająca uroki doczesnego życia (
Adonis G. Marina). W estetyce baroku, opartej na tezie o niewytłumaczalności i subiektywizmie piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu (m.in. współistnienie wątków mitologicznych i biblijnych, realistycznych i naturalistyczno-makabrycznych obok fantastycznych, humoru obok uduchowienia religijnego). Znamienna dla baroku chęć olśnienia i zadziwienia odbiorcy prowadziła do bogactwa, ozdobności i niezwykłości wypowiedzi poetyckiej — cech osiąganych dzięki mnożeniu wyszukanych metafor, sięganiu do repertuaru figur retorycznych, komplikowaniu struktur składniowych (
inwersja), poszerzaniu słownictwa o elementy potoczne, gwarowe, obcojęzyczne (
makaronizm). Wśród rodzajów literackich tendencje baroku najpełniej wyrażał dramat; jego prekursorem był W. Szekspir, głównymi reprezentantami: Lope de Vega, Calderón de la Barca. Uprawiano sztuki dramatyczne o charakterze religijnym (
autos sacramentales,
misteria), dworskim (tzw. tragikomedia-balet, klasycystyczna tragedia i komedia), ludowo-jarmarcznym (
commedia dell’arte), tzw. tragedię grozy oraz operę. Do charakterystycznych gatunków należały: konceptystyczna liryka (Marino, L. de Góngora), epos rycersko-fantastyczny (wzór: poematy T. Tassa i L. Ariosta), romans pasterski, powieść łotrzykowska. W Polsce wczesny barok przejawiał się w metafizycznej poezji M. Sępa Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego; lirykę reprezentował M.K. Sarbiewski, dworską poezję — J.A. Morsztyn, komedię — S.H. Lubomirski, epikę rycerską — W. Potocki i S. Twardowski; był uprawiany romans (W. Potocki), bujnie rozwinęło się pamiętnikarstwo (J.Ch. Pasek); w kaznodziejstwie ważną rolę odegrał P. Skarga; charakterystyczny był rozkwit okolicznościowej literatury politycznej, w której przejawiał się tzw. szlachecki folklor. W baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tzw. barok sarmacki), a typowym wyrazem jego religijno-rycerskich tendencji była
Psalmodia polska W. Kochowskiego. W swoistej opozycji, kulturowej i literackiej, wobec baroku sarmackiego pozostawał mieszczańsko-plebejski nurt literatury
sowizdrzalskiej.
