Afganistan. Historia

Afganistan. Historia.

Afganistan jako samodzielny organizm państwowy powstał dopiero w XVIII w. Na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. terytorium dzisiejszego Afganistanu zostało opanowane przez Arjów, w połowie I tysiąclecia znajdowało się w składzie Baktrii, od VI w. p.n.e. podlegało perskim Achemenidom. W 330 p.n.e. podbite przez Aleksandra III Wielkiego, po rozpadzie jego imperium powstało tu ok. 250 p.n.e. państwo grekobaktryjskie, a na jego miejscu I–IV w. n.e. — państwo Kuszanów. Plemiona Heftalitów (Białych Hunów) zjednoczyły północne tereny Afganistanu V–VI w., ale uległy Sasanidom z Iranu. W VII w. Arabowie włączyli do kalifatu prawie cały Afganistan, a islam znalazł tu bardzo szybko rzesze wyznawców. Od połowy IX w. lokalne dynastie uniezależniły się od kalifatu i Afganistan kolejno podlegał perskim dynastiom Tahirydów, Safarydów, Samanidów, tureckiej dynastii Ghaznawidów oraz szachom Chorezmu. Najazdy mongolskie w XIII i XIV w. wyniszczyły kraj cywilizacyjnie, jedynie w okresie rządów Timurydów w XV w. nastąpił krótki okres ożywienia gospodarczego i kulturalnego z centrum w Heracie. W XVI w. obszar Afganistanu podzielono między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzbecki w Azji Środkowej.

Za twórcę państwa Afganistan jest uważany Ahmad Szah Durrani (panował 1747–73), którego państwo obejmowało tereny należące do plemion afgańskich i do północnych Indii (oprócz plemion afgańskich znalazły się tu m.in. plemiona turkmeńskie, Uzbecy, Hazarowie, Beludżowie). Jego następcy utracili północne Indie, a wojna domowa podzieliła kraj na wiele niezależnych księstw, które ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan (panował 1826–63). Afganistan stał się wówczas obiektem ostrej politycznej rywalizacji brytyjsko-rosyjskiej. Obawy Wielkiej Brytanii o rosnące wpływy rosyjskie zagrażające jej panowaniu w Indiach przyczyniły się do wybuchu I wojny angielsko-afgańskiej (1838–42). Dost Mohammad, pozbawiony władzy i uwięziony, odzyskał ją natychmiast po wycofaniu się brytyjskiego korpusu, nie potrafiącego opanować buntu plemion. Jego syn i następca, Szer Ali Chan, utracił władzę w wyniku II wojny angielsko-afgańskiej (1878–80), jej przyczyną również był wzrost wpływów rosyjskich i próby Wielkiej Brytanii przeciwstawienia się im. Abdurrahman Szah (panował 1880–1901) uznał brytyjska kontrolę nad polityką zagraniczną Afganistanu i zachował wewnętrzną niezawisłość, wprowadzając politykę izolacjonizmu. W 1893, zagrożony nową wojną, pozwolił na przyłączenie do Indii brytyjskich części obszaru zamieszkanego przez afgańskie plemiona Pasztunów, uznając jako granicę tzw. linię Duranda. W czasie I wojny światowej Afganistan pozostał neutralny.

Następny władca, Amanullah Chan (panował 1919–29), ogłosił niepodległość Afganistanu i wkroczył na teren Pasztunistanu za linię Duranda, wywołując 1919 III wojnę angielsko-afgańską. Wielka Brytania po kilku miesiącach walk podpisała traktat w Rawalpindi uznający niepodległość Afganistanu, który wycofał się z zajętych terenów. W 1921 zawarto dwustronne układy brytyjsko-afgański i sowiecko-afgański, które przypieczętowały niezawisłość i niepodległość Afganistanu. Amanullah rozpoczął wszechstronny program reform wrogo przyjęty przez większość społeczeństwa. W 1928 wybuchło powstanie zbrojne, zmuszając Amanullacha do abdykacji i ucieczki. Władzę przejął na krótko Bacza-je Saghao, Tadżyk, pod imieniem Habibullaha II. Opozycją przeciwko niemu kierował pasztuński ród Musahiban, który objął władzę, osadzając na tronie Nadera Szaha. Przyjęto program stopniowych reform przy zachowaniu neutralnej polityki zagranicznej. W 1933 Nader Szah został zamordowany, a jego syn Zaher Szah kontynuował politykę ojca.

W czasie II wojny światowej Afganistan także zachował neutralność. W 1946 został członkiem ONZ. Powstanie Pakistanu 1947 spowodowało powracające napięcia na granicy afgańsko-pakistańskiej (wyznaczonej przez linię Duranda), której Afganistan nie uznawał, roszcząc pretensje do Pasztunistanu, wspierany przez ZSRR. Wpływy sowieckie zwiększały się z upływem lat; w latach 60. monarcha przeprowadził liberalne reformy wewnętrzne, jednak opozycja na rzecz swobód demokratycznych zaktywizowała się i zradykalizowała. W 1973 nastąpił wojskowy zamach stanu, proklamowano republikę. Dyktatorskie rządy gen. M. Dauda Chana zakończyły się 1978 tzw. rewolucją kwietniową (zginął on i jego stronnicy), a władzę objęła Rada Rewolucyjna kierowna przez N.M. Tarakiego, sekretarza generalnego komunistycznej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (L-DPA). Afganistan został Demokratyczną Republiką, L-DPA — jedyną i rządzącą partią. Zapowiedziano przeprowadzenie zasadniczych reform wprowadzających kraj na niekapitalistyczną drogę rozwoju. Tempo wprowadzanych zmian wzorowanych na modelu sowieckim, wzmagało wrogość konserwatywnego społeczeństwa do władzy centralnej (III 1979 powstanie fundamentalistów islamskich w Heracie) oraz spowodowało rozłam i walki wewnętrzne w L-DPA (powstały 2 frakcje: umiarkowana Parczam i radykalna Chalk). We IX 1979 przewrót rządowy (zabójstwo Tarakiego) wyniosły do władzy przywódcę Chalku, H. Amina (który nie został zaakceptowany przez ZSRR). W XII 1979 zaczęła się sowiecka interwencja wojskowa, po zamordowaniu Amina i kierownictwa Rady Rewolucyjnej powierzono B. Karmalowi z frakcji Parczam. Ciężkie kilkuletnie walki partyzantów afgańskich (modżahedinów) z armią rządową i sowieckim korpusem interwencyjnym, który poniósł znaczne straty (kilkanaście tysięcy zabitych). Nastąpił masowy exodus ludności do Pakistanu i Iranu, gdzie powstały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe modżahedinów (wsparcia udzielały im USA, państwa Europy Zachodniej i kraje arabskie). W 1986 ustąpił B. Karmal, a jego następca M. Nadżibullah zapowiedział politykę zgody narodowej i wycofanie wojsk sowieckich. Od 1988 trwała ewakuacja wojsk ZSRR z Afganistanu (do II 1989). Wzmagającej walce reżimem towarzyszyły podziały wśród modżahedinów. W 1991 USA i ZSRR oznajmiły o wstrzymaniu pomocy wojskowej dla stron konfliktu afgańskiego.

Od IV 1992 (po obaleniu Nadżibullaha i zajęciu Kabulu przez modżahedinów) rządy w Afganistanie sprawowała Rada Kierownicza złożona z przywódców 10 ugrupowań opozycji. Funkcję tymczasowego prezydenta powierzono B. Rabbaniemu, Tadżykowi. W 1993 G. Hekmatjar, Pasztun, przywódca Partii Muzułmańskiej zgodził się przyjąć stanowisko premiera i zaprzestać walk. Wkrótce nastąpił rozłam wśród dawnej opozycji muzułmańskiej — ugrupowanie talibów wypowiedziało wojnę mudżahedinom, zwolennikom prez. B. Rabbaniego, zapowiadając wprowadzenie prawa muzułmańskeigo w Afganistanie. W 1996 obalali prezydenta B. Rabbaniego i zaprowadzili restrykcyjne przepisy szari'atu. W 1997 zmieniono nazwę kraju na Islamski Emirat Afganistanu. Reprezentację polityczną zbrojnej opozycji mudżahedinów stanowił Zjednoczony Islamski Front dla Zbawienia Afganistanu (UIFSA). W III 2001 talibowie zniszczyli monumentalne posągi Buddy w Bamjanie. We IX 2001 został zamordowany przez terrorystów-samobójców przywódca opozycji Ahmad Szah Masud. Po atakach terrorystycznych w Nowym Jorku i Waszyngtonie 11 IX 2001 USA rozpoczęły w początkach X 2001 operację militarno-polityczną w Afganistanie przeciwko Usamie bin Ladenowi i popierającym go afgańskim talibom. W połowie listopada wojska opozycyjnego Sojuszu Północnego wyparły talibów z większości terytorium Afganistanu, m.in. z Kabulu. W XII 2001 na konferencji w Petersbergu k. Bonn (Niemcy) przedstawiciele dotychczasowej opozycji antytalibańskiej powołali koalicyjny rząd tymczasowy z premierem Hamidem Karzajem, którego władza jako prezydenta Afganistanu została formalnie potwierdzona VI 2002 przez decyzje Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. W I 2004 uchwalenie nowej konstytucji, a w XI 2004 Karzaj zwyciężył w powszechnych wyborach prezydenckich. Mimo procesu stabilizacji, sytuacja w kraju pozostaje niespokojna, oficjalne władze kontrolowały tylko część kraju (wraz ze stolicą), nadal dawali o sobie znać zwolennicy obalonych talibów (zwłaszcza na południu i wschodzie kraju). W XII 2005 zainaugurował pracę nowy parlament wybrany w powszechnych wyborach (do parlamentu weszli przywódcy grup etnicznych i plemiennych, byli talibowie, a także kobiety, dla których zarezerwowano 25% mandatów). Wybory prezydenckie w 2009 zakończyły się zwycięstwem Karzaja i jego reelekcją. W kolejnych, przeprowadzonych wiosną 2014, zwyciężył Aszraf Ghani, przegrany w drugiej turze Abdullah Abdullah objął, na nowo utworzony, urząd premiera. Do końca 2014 w kraju stacjonowały wojska NATO w ramach wojskowej misji stabilizacyjnej (również polskie).