miary i wagi historyczne
 
Encyklopedia PWN
miary i wagi historyczne,
systemy miar długości, powierzchni, objętości oraz wag kształtujące się w trakcie wielowiekowego procesu, w podstawowych dziedzinach działalności ludzkiej, wymagających oceny wielkości: w pracy ludzkiej i zwierzęcej, w produkcji (np. rolnictwo, górnictwo, rzemiosło), w podróżach, handlu i transporcie oraz innych, codziennych sytuacjach (np. odległość mierzona zasięgiem wzroku, czułością słuchu).
Początkowo dominowały prymitywne mierniki przestrzeni oraz ciężaru, których przydatność miała zasięg lokalny, czytelny w zasadzie dla okolicznej ludności; miary archaiczne wywodziły się najczęściej od wielkości części ludzkiego ciała i ludzkiej pracy wykonywanej w określonych warunkach. Z czasem zaczęły powstawać umowne, abstrakcyjne jednostki, zwiększały się też wymagania co do stopnia ich dokładności; część z nich stworzyła dość spójny system (dla miar systemowych zakłada się zasadę ich komplementarności, czyli wzajemnego związku i oddziaływania na siebie układów liczenia oraz niektórych miar długości, powierzchni, objętości, ciężaru, a także wartości pieniądza), którego przydatność wykraczała poza lokalne granice. Przemiany te następowały w poszczególnych krajach w różnym czasie, zależnie od szybkości wykształcenia się ponadlokalnych więzi gosp., polit. i kulturowych. Przechodzenie od lokalnych mierników przestrzeni i ciężaru do jednostek abstrakcyjnych było często wynikiem odgórnego nakazu i presji władzy państw. bądź regionalnej. Trzecią fazę wyznacza stworzenie systemu metrycznego we Francji (1795), którego założenia zostały przyjęte 1875 przez 18 państw Europy, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej (tzw. Konwencja Metryczna).
W okresie starożytności i wczesnego średniowiecza uważano, że miary mają charakter sakralny; w kulturach staroż. Wschodu dawne systemy mierzenia często opierały się na magii liczb, którym przyznawano pozaarytmetyczny sens; wierzono, że liczby, miary i wagi odzwierciedlały porządek kosmosu; z czasem ustalanie konwencjonalnych miar i wag oraz kontrola nad nimi stały się monopolem władców państw. Na terenach staroż. Europy największe rozpowszechnienie miar ujednoliconych nastąpiło w okresie cesarstwa rzymskiego (miary antyczne); rzymskie miary długości oparte na mili (leuga) i jej podjednostkach znalazły zastosowanie w państwie Franków, za panowania dyn. Merowingów (V–VIII w. n.e.); natomiast miary objętości i ciężaru trafiły tam w postaci późnobizant. za pośrednictwem dalekosiężnych kontaktów handl.; za panowania Karola Wielkiego (768–814) podjęto reformę miar i wag; polegała ona na wprowadzeniu spójnego systemu, który cechowała zależność między pieniądzem, miarami objętości i masy. W późniejszych czasach rozwój osadnictwa i handlu prowadził do rozpowszechnienia się miar abstrakcyjnych na nowych obszarach, gdzie bądź wypierały, bądź łączyły się w różny sposób z miarami lokalnymi. W późnym średniowieczu i okresie nowoż. (XVI–XVII w.) rozszerzyły się ponadregionalne, ponadpaństw. oraz międzykontynent. powiązania gosp., co wpłynęło na dalszy rozwój miar. Zaistniała potrzeba porównywania miar regionalnych i krajowych z miarami gł. ośrodków handlu dalekosiężnego; w rezultacie zwiększył się zestaw miar, których używano w skali regionalnej.
Dawne miary objętości i ciężaru. Początkowo produkty w handlu wymiennym mierzono prostymi, prymitywnymi miarami objętości; wraz z rozwojem wymiany towarowej wytworzyły się powiązania między miarami pojemności, wagami i systemami pieniężnymi (opartymi na ciężarze kruszców, z których bito monety). Najdawniejsze zachowane wagi pochodzą z terenów górnego Egiptu (9 tys. lat p.n.e.). Spójny system miar i wag wykształcił się również w Babilonie (ok. 1800 p.n.e.). Babiloński system liczb (sześćdziesiętny) w połączeniu z fenickim (dziesiętnym) stał się podstawą systemu wagowego staroż. Grecji (VII w. p.n.e.); łączył się on z tamtejszym systemem monetarnym; natomiast w staroż. Rzymie system wagowy opierał się na układzie dwunastkowym (poł. IV w. p.n.e.); jego podstawę stanowił funt (libra, as); ekspansja państwa rzymskiego przyczyniła się do upowszechnienia rzymskiego systemu wagowego w całym basenie M. Śródziemnego, a także na terenach Dacji, Panonii, Galii, w części Wysp Brytyjskich; sięgnął nawet zachodnich wybrzeży Afryki Północnej i Mezopotamii. Rzymianie zaszczepili na tych terenach łączenie miar ciężaru i objętości (ciężar płynu o pojemności 1 stopy3 = 1 amphora). Za panowania Konstantyna I Wielkiego (280–337 n.e.) system monetarny oparto na funcie rzymskim; powstała w ten sposób złota moneta, różnorodnie nazywana (bizant. solid, nomisma), przetrwała upadek cesarstwa rzymskiego i w okresie wcześniejszego średniowiecza odgrywała rolę gł. środka płatniczego w basenie śródziemnomor.; do XI w. nie straciła dużo na wartości. Na pozostałych terenach byłego cesarstwa rzymskiego systemy miar zostały zastąpione przez prymitywne miary znaczeniowe, którymi Germanie posługiwali się w skali lokalnej bądź regionalnej. Dopiero za panowania Karola Wielkiego podjęto w zachodniej Europie próby zreformowania systemu miar i wag oraz określenia stałych relacji między liczbą, pieniądzem, wagą i miarą. Wykorzystując wzorzec rzymsko-bizant., król Franków ustalił wagę nowej monety, srebrnego denara (karolińska reforma monetarna); jednocześnie za czasów Karola Wielkiego wprowadzono do użytku nową miarę objętości (modius publicus noviter statutus), co umożliwiło ujednolicenie wartości, zwłaszcza 4 gł. zbóż (pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa), które zaczęto mierzyć i wyceniać za pomocą nowej miary (rozmiar modius publicus ocenia się na 78 l pojemności, co miało się równać 59 kg pszenicy, 55 kg żyta, 48 kg jęczmienia, 30,5 kg owsa).
Po rozpadzie imperium karolińskiego w IX w. nastąpił rozwój regionalnych systemów miar, w których znalazł odbicie system karoliński; być może karoliński wzorzec objętości przetrwał również jako miara stosowana w transporcie do określenia wagi ładunku przewożonego na grzbietach zwierząt jucznych. Ocenia się, że obciążenie osła lub muła wynosiło ok. 120–146 kg, a konia — między 136 a 167,5 kg. W tych granicach zawierały się różnorodnie nazywane jednostki miar ciężaru i podjednostki (Ohm, Saum, Sauma na niem. obszarze językowym, charge w południowej Francji). Natomiast w północnej Europie posługiwano się cetnarem, będącym odpowiednikiem śródziemnomor. kwintala. Oprócz miar, które były związane z praktyką transportowo-handl., w średniowieczu wykształciły się miary związane z rolnictwem — powierzchnią uprawianego gruntu i wysiewaniem zboża; nierzadko istniała zależność między nimi; stąd wspólne nazwy miar objętości i powierzchni (np. niem. Malter–Maltersaat, pol. małdrat).
W Polsce od XIII w. dominującą miarą powierzchni stawał się łan; mógł on niekiedy oznaczać również obszar ziemi ornej, który zasiewano 1 małdratem ziarna (= 12 korców). Z kolei dla tych mniejszych miar objętości (korzec, ćwiertnia) wzorcem były naczynia o lokalnie zróżnicowanej pojemności, zależnej od wielkości średnicy oraz wysokości, które jednocześnie stanowiły miejscowy wzorzec długości lub jego podjednostkę.
Na rozmiar lokalnej odmiany miary pojemności mogła też wpływać odległość miejsca jej stosowania od gł. dlań ośrodka handl. — dla Polski w XVI w. objętość miary lokalnej była odwrotnie proporcjonalna do odległości od gł. miejsca skupu zboża. Miary stosowane w transporcie wodnym były często wielokrotnościami miar używanych na lądzie: łasztem (ok. 3 tys. l) mierzono produkty sypkie (zboże, popiół), cetnarami i mniejszymi kamieniami — metale i wełnę, beczkami (ok. 134–140 l) i fasami — płyny. Najdawniejszą jednostką ciężaru na ziemiach pol. była grzywna. Istniały także systemy miar aptekarskich do szacowania wielkości najdrobniejszych towarów. Najbardziej znane i rozbudowane systemy tych miar wykształciły się w miastach niem. (Norymberga, Augsburg). Na przełomie średniowiecza i nowożytności rozpowszechniły się miary wielkich ośrodków handl. (Kraków, Gdańsk, Kolonia, miasta holenderskie); od 1565 podstawową jednostką ciężaru w Polsce był funt krak. (ok. 405 g).
Miary długości i powierzchni. Pierwotne miary długości miały charakter antropometryczny, tzn. wywodziły się od wielkości poszczególnych części ciała i podstawowych czynności nimi wykonywanych (palec, piędź, stopa, krok, sążeń — siąg, łokieć). Łokieć jako miara był używany w staroż. Egipcie; stopa rzymska znalazła zastosowanie w średniow. Europie, gdzie wykorzystywano ją w budownictwie i urbanistyce; za jej pomocą tworzono dłuższe jednostki, które posłużyły do wymierzania zarówno roli na wsi, jak i przestrzeni w miastach. Większe jednostki związane z miarami polnymi (stajanie, pręt, sznur) również wywodziły się z miar staroż.; jednocześnie coraz powszechniej wykorzystywano je do obliczania powierzchni, zwłaszcza pól ornych. Najdłuższe miary długości (odległości) — stajania, mile, nie miały początkowo abstrakcyjnego charakteru (od XVII w. często obliczane na podstawie stopnia równoleżnika), oznaczały jedynie odległość między 2 kolejnymi miejscami postoju, która mogła być różna, w zależności od warunków podróży oraz rodzaju zaprzęgu i środka transportu. W staroż. Rzymie wykształciła się abstrakcyjna mila o dł. ok. 1480 m; od niej wywodzą swój początek późniejsze mile w Europie zaalpejskiej o różnej długości — wł., ang., siedmiogrodzka, fr. i in.; stosowano także specjalne mile leśne, podczas polowań (np. niem. Jagdmeile). Do obliczania odległości stosowano także miary biegu konia (niem. Rosslauf), który przeliczano na ludzkie kroki. Z czasem archaiczny sposób określania przebytej drogi za pomocą straconego na nią czasu zastosowano do określenia mili, za którą (w Szwajcarii) uznawano odległość pokonaną w ciągu jednej godziny. W XVII–XVIII w. zaczęto przeliczać długość mil, opierając się na ułamku stopnia równika (mila mor. i tzw. mile geogr.). W XIX w., gdy wprowadzono regularną komunikację pocztową, wykształciła się mila pocztowa (w Austrii wynosiła ona nieco ponad 7 km). Mile stosowano od średniowiecza również do wyznaczania większych powierzchni, a także do szacowania powierzchni pól; milę mnożono przez szerokość pasma pola równego 1 sznurowi (lub 6 prętom), co dawało pow. 1 łana (włóki) — ta była różnorodna, gdyż wymierzano ją także za pomocą ilości wysianego ziarna, a także ze względu na różną długość mili i pręta. Początkowo na ziemiach państwa pol. do pomiaru gruntu posługiwano się jednostkami powierzchni utworzonymi na podstawie narzędzi uprawy roli (socha, radło, pług); ich wielkość zależała od miejscowych uwarunkowań — klimatu, gleby, rodzaju uprawy oraz narzędzi orki; część z nich przeliczano na wielkość ziemi zaoranej parą wołów w ciągu sezonu. Przyjmuje się, że 1 pług równał się powierzchni ziemi na „dwa woły”, tj. obrabianej za ich pomocą przez sezon. Nie była to jedyna odmiana pługa (np. duże jednostki gruntu mierzono za pomocą tzw. pługa król. (aratra regalia), w Siedmiogrodzie = ok. 250 ha. Od XIII w. łan, związany z instytucją prawa czynszowego i kolonizacji na prawie niem. stanowił jednostkę pomiaru powierzchni polnych; w okresie średniowiecza stosowano m.in. łan flamandzki (chełmiński) o pow. ok. 16–18 ha oraz większy łan frankoński (teutoński) równy 23–27 ha.
W okresie XVI–XVIII w. na ziemiach pol. pojawiły się nowe wzory miar powierzchni, które nawiązywały do miar z okresu średniow. kolonizacji. Wzorce nowoż. opierały się na miarach geom. (łan rewizorski) i agrotechn. (łan kmiecy powiązany z wysokością pańszczyzny), łan pol. i in.; miary roln. przetrwały bez większych zmian do 2. poł. XVIII w., natomiast miary stosowane w handlu próbowano ujednolicać, zwłaszcza w XVI w., za pomocą ustaw sejmowych (jednak jeszcze w pocz. XIX w. funkcjonowały lokalne odmiany łokcia, np. piotrkowski, łęczycki, gdański); w XVIII w. próbowano zunifikować pol. system mierniczy, wprowadzając 1764 tzw. miary staropolskie, które po rozbiorach zastępowano systemami miar państw zaborczych (miary austriackie, miary pruskie i niemieckie, miary rosyjskie). Francuski system metryczny znalazł najwcześniej odzwierciedlenie w Królestwie Pol., gdzie 1819 wprowadzono analogiczny tzw. system nowopolski (miary nowopolskie). W pozostałych zaborach recepcja systemu metrycznego nastąpiła później.
Anna Dunin-Wąsowicz
Bibliografia
W. Kula Miary i ludzie, Warszawa 1970;
J. Szymański Metrologia, w: tegoż
Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia