antymonopolowe ustawodawstwo, antytrustowe ustawodawstwo,
ekon. przepisy prawne mające na celu niedopuszczenie do powstawania monopoli oraz ograniczenie stosowania praktyk monopolistycznych, popieranie konkurencji i ochronę konsumentów.
antymonopolowe ustawodawstwo
Encyklopedia PWN
Ustawodawstwo antymonopolowe powstało w USA w końcu XIX w. pod wpływem lobby rolniczego, które oskarżało linie kolejowe o zawyżanie taryf przewozowych płodów rolnych. Amerykańskie ustawodawstwo antymonopolowe nie obejmuje gospodarstw rolnych, instytucji użyteczności publicznej, związków zawodowych i gałęzi regulowanych przez państwo. Najważniejsze akty prawne regulujące ustawodawstwo antymonopolowe w Stanach Zjednoczonych: Sherman Act z 1890 (Shermana ustawa antytrustowa 1890), który wprowadził zakaz istnienia monopoli oraz zmów monopolowych (kartel); Clayton Act z 1914, który zakazał zawierania transakcji wyłącznych i wiązanych, dyskryminacji cenowej, łączenia stanowisk dyrektorskich, nabywania akcji innych spółek (o ile ogranicza to konkurencję) oraz powołał Federalną Komisję Handlu — rządowy organ antymonopolowy; Robinson-Patman Act z 1936 (potocznie nazywany „aktem ochrony małego biznesu”), który zakazał udzielania rabatu i innych przywilejów wielkim przedsiębiorstwom handlowym (sieciom supermarketów); Celler Act z 1950, który zakazał łączenia spółek przez nabywanie aktywów fizycznych, jeżeli ogranicza to konkurencję.
W amerykańskim systemie prawnym ważną rolę, oprócz ustaw, odgrywają precedensy. Ważniejsze precedensy dotyczyły: porozumień cenowych — w sprawie Addyston Pipe z 1898 sąd zakazał dżentelmeńskich porozumień cenowych, w sprawie Trenton Potteries z 1927 sąd zakazał porozumień cenowych bez względu na poziom ceny, w sprawie Socony-Vacuum Oil Co. z 1939 sąd zakazał porozumień cenowych bez względu na „siłę rynku”; wyłączności produktów — w sprawie Du Ponta z 1951 sąd orzekł, iż posiadanie wyłączności na produkcję celofanu nie jest zabronioną praktyką monopolistyczną, gdyż celofan powstał w laboratoriach firmy Du Pont; sprzedaży wiązanej — w sprawie IBM z 1969 sąd nakazał firmie osobno wyceniać programy komputerowe (IBM stosował taką strategię sprzedaży, iż do każdego komputera za darmo dołączał pakiet oprogramowania). Za nieprzestrzeganie przepisów antymonopolowego ustawodawstwa są orzekane kary: podział przedsiębiorstwa (kara nadzwyczaj dotkliwa, bardzo rzadko stosowana), zakaz kontynuowania praktyk monopolistycznych, grzywny, kara więzienia dla menedżerów (do 1. roku pozbawienia wolności). Skutki ekonomiczne antymonopolowego ustawodawstwa w USA są wyraźnie widoczne na tle historycznych procesów koncentracji kapitału i produkcji umocnionych przez 2. rewolucję techniczną. Po 1870 w gospodarce amerykańskiej nastąpił bardzo szybki wzrost wielkości przedsiębiorstw (m.in. dzięki fuzjom). Coraz częściej powstawały też monopolistyczne struktury rynku (kartele, trusty). Stosowanie praktyk monopolistycznych (ograniczanie podaży i zawyżanie cen, hamowanie postępu technicznego) powodowało duże straty społeczne. Antymonopolowe ustawodawstwo ograniczyło procesy monopolizacji, zmierzające do wyeliminowania konkurencji, a jednocześnie pozwoliło zachować korzyści skali wynikające z dużych rozmiarów przedsiębiorstw. Ważnym precedensem było nakazanie 1911 przez sąd podziału Standard Oil Co. i American Tobacco Co. na mniejsze przedsiębiorstwa. W Stanach Zjednoczonych antymonopolowe ustawodawstwo przyczyniło się do: a) ukształtowania oligopolu jako dominującej formy rynku; b) ocalenia konkurencji (jednak w odmiennej postaci niż wolna konkurencja z 1. połowy XIX w.); c) upowszechnienia konglomeratu jako dominującej formy wielkiego przedsiębiorstwa (przez ograniczenie koncentracji poziomej). Było ono stosowane ze zmienną kosekwencją i ostrością, np. w okresie prezydentury T. Roosevelta nasilono ściganie praktyk monopolistycznych, w okresie zaś prezydentury R. Reagana umorzono wszystkie sprawy antymonopolowe wszczęte przez oskarżyciela publicznego.
W Europie antymonopolowe ustawodawstwo wprowadzono dopiero po II wojnie światowej, wzorując je na amerykańskich rozwiązaniach. Zapisy antymonopolowe zostały wprowadzone do Traktatu Rzymskiego 1957, ustanawiającego EWG. Europejskie antymonopolowe ustawodawstwo było mniej rygorystyczne od amerykańskiego i nigdy nie stosowano go z taką ostrością. Świadectwem tego są szerokie wyłączenia i stosunkowo mało dotkliwe sankcje. W Wielkiej Brytanii np. wyłączenia obejmowały stosowanie praktyk monopolistycznych, jeżeli: byłyby one konieczne dla bezpieczeństwa narodowego, służyłyby interesowi publicznemu, przynosiłyby korzyści konsumentom, neutralizowałyby inne praktyki monopolistyczne, porządkowałyby warunki negocjacji z silnymi odbiorcami, zniesienie restrykcji handlowych zmniejszyłoby lub zwiększyło rozmiary lokalnego bezrobocia. Politykę wobec monopoli regulują tam: ustawa o uczciwym handlu z 1973 i o konkurencji z 1980. Ustawa z 1973 ustanowiła instytucję Dyrektora Generalnego ds. Uczciwego Handlu, którego zadaniem jest nadzór nad przestrzeganiem prawa o ochronie konsumentów, a także przepisów o normach i standardach. Istnieje Sąd ds. Ograniczania Konkurencji, który bada porozumienia między przedsiębiorstwami produkującymi dobra i usługi, oraz Komisja ds. Monopoli i Fuzji Przedsiębiorstw, która bada, czy dane przedsiębiorstwo nie działa przeciwko interesowi publicznemu.
W Polsce wyodrębnione antymonopolowe ustawodawstwo istnieje od 1986. Ulega ono szybkim zmianom związanym z cyklem politycznym. W latach 80. było ono mało dolegliwe dla licznych przedsiębiorstw państwowych będących faktycznymi monopolistami. Od 24 II 1990 obowiązuje ustawa o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz istnieje Urząd Antymonopolowy, który od 1996 działa pod nazwą Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Na początku lat 90. zaostrzono antymonopolowe ustawodawstwo, ale w połowie lat 90. ponownie je złagodzono. Uważa się bowiem, że małe w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi kraje europejskie godzą się z utrzymywaniem pozycji monopolistycznej przez duże przedsiębiorstwa, gdyż nie chcą ograniczać ich zdolności do konkurowania na rynku światowym.
Sławomir Sztaba
