Mongolia. Historia
 
Encyklopedia PWN
Mongolia. Historia.
Oswajanie koni i bydła III–II tysiąclecia p.n.e. dało początek pasterstwu nomadycznemu na obszarze dzisiejszej Mongolii, które stało się podstawą gospodarki i struktur społecznych Mongolii do 1. połowy XX w. Pasterstwo stanowiło podstawę kolejnych związków plemiennych dominujących na stepach Mongolii i rozprzestrzeniających się ku północnym Chinom. Cechowało je m.in. podporządkowanie organizacji państwowej celom wojskowym, ustalanie zasięgu władzy zależnie od liczby ludzi (nie na podstawie granic geograficznych) i zdolności przemieszczania się z miejsca na miejsce w miarę potrzeb. Były to związki plemienne Xiongnu (III w. p.n.e.–I w. n.e.), Xianbei (I–IV w.), Ruanruan (IV–VI w.), kaganat turecki, (VI–VIII w.), kaganat ujgurski (745–840), podbity następnie przez Kirgizów; późniejsze państwa Kitanów (907–1125) i Dżurdżenów (1125–1234) obejmowały tereny na południe od Gobi i północne Chiny. Pozostałe ziemie Mongolii zamieszkiwały różne plemiona zjednoczone na przełomie XII i XIII w. przez lud Mongołów pod wodzą Czyngis-chana, który następnie podbił całą Azję Środkową i północne Chiny. W 1224 podzielił państwo między synów: Dżocziego, Czagataja, Ögödeja i Tołuja, który otrzymał wschodnie ziemie mongolskie.
Początkowo imperium mongolskie było związkiem państw ze wspólnym wielkim chanem (kaganem), prawem (jasa), stolicą (Karakorum), siecią łączności kurierskiej i, w pewnym stopniu, polityką zagraniczną, co umożliwiło Mongołom dalsze podboje: wschodnia Europy (1236–41), Iranu i Iraku (1253–58) oraz południe Chin (do 1279). Wskutek odpływu ludzi i kulturalnej asymilacji elit mongolskich w podbitych krajach Mongolia spadła do roli drugorzędnej prowincji imperium, zwłaszcza po przeniesieniu jego stolicy do Pekinu (1264). W 2. połowie XIII w. nastąpiło usamodzielnienie się poszczególnych części imperium, następnie upadek w nich władzy Mongołów: w połowie XIV w. na Bliskim Wschodzie, 1368 w Chinach, 1380–1480 sukcesywnie we wschodniej Europie. W 1388, po nieudanych próbach odzyskania Chin, Mongolia rozpadła się na kilka zwalczających się nawzajem państw, przejściowo jednoczonych 1434–55 przez władców Ojratów, 1488–1543 przez mongolskiego Dajan-chana. W 2. połowie XVI i w XVII w. zamiast szamanizmu dominującą religią w Mongolii stał się buddyzm tybetański (lamaizm), którego głową w Mongolii był bogd gegeen.
W XVII wieku Mongolia stała się obiektem ekspansji Rosji, która objęła zwierzchnictwo nad północnym odłamem Mongołów (Buriaci), oraz Mandżurów. Do 1634 podporządkowali oni sobie obszary na południe od Gobi (zw. oficjalnie od 1636 Mongolią Wewnętrzną), a następnie, po zajęciu Chin, do 1691 także resztą Mongolii (zw. odtąd Mongolią Zewnętrzną). W 1757, po podboju chanatu dżungarskiego, Mandżurowie przyłączyli do Mongolii Zewnętrznej jego część, okręg Kobdo (Chowd). Okres zwierzchnictwa mandżursko-chiń., dzięki długotrwałemu pokojowi oraz otwarciu Mongolii w 2. połowie XVIII w. dla handlu i kolonizacji chińskiej, przyniósł wzrost handlu zewnętrznego, początek osiadłego rolnictwa i miast, rozwój nauki i sztuki (gł. w klasztorach lamajskich). Osłabienie Chin i wzrost gospodarczych i politycznych wpływów rosyjskich w 2 połowie XIX i na początku XX w. umożliwił grupie arystokracji mong. proklamowanie 1911 niepodległości Mongolii jako monarchii z bogd gegeenem jako władcą (chanem). Po przetargach dyplomatycznych rosyjsko-chińskie porozumienie w Kiachcie (7 VI 1915) przyznało jedynie autonomię Mongolii Zewnętrzną. W 1918, wobec groźby ogarnięcia Mongolii rosyjską wojną domową, jej władze zezwoliły na obsadzenie kraju wojskami chińskie; XI 1919 na mocy dekretu prezydenta Chin zniesiono autonomię Mongolii. Od X 1920 do VII 1921 Mongolię Zewnętrzną zajmowały wojska R. Ungerna von Sternberga, który odbudował władzę bogd gegeena i rząd mongolski.
W III 1919 w Kiachcie, na granicy rosyjsko-mongolskiej, Mongolska Partia Ludowa powołała Tymczasowy Rząd Ludowy, którego wojska, z pomocą wezwanej przezeń Armii Czerwonej, obaliły Ungerna i zajęły Mongolię Zewnętrzną. W VII 1921 utworzono w Urdze stały rząd ludowy, pozostawiając bogd gegeena w roli formalnej głowy państwa, ale po jego śmierci władze partyjne nie dopuściły do wyboru następcy. W VI 1924 Wielki Churał Ludowy proklamował Mongolską Republikę Ludową. Pierwsza konstytucja państwa z 1924 sankcjonowała przemiany zmierzające do wprowadzenia ustroju socjalistycznego. Nowe władze doprowadziły do upadku wielkich właścicieli stad i podziału ich bydła między biednych aratów, a następnie do kolektywizacji stad. Wyrugowano potencjalną opozycję: arystokrację i lamaizm (ostateczny pogrom i wymordowanie większości mnichów 1938–39). Po rozgrywkach wewnątrz aparatu władzy w połowie lat 30. ostatecznie uformowała się grupa rządząca z Ch. Czojbalsanem, która wprowadziła w Mongolii system rządów dyktatorskich wzorowany na systemie sowieckim. W latach 30., z pomocą sowiecką, rozpoczęto rewolucję przemysłową w Mongolii oraz mechanizację rolnictwa, transportu i łączności. W 1939 wojska mongolskie, wspólnie z oddziałami Armii Czerwonej, odparły nad rzeką Chalchyn-gol najazd japoński. W 1945 wojska mongolskie wspomagały Armię Czerwoną w walkach z Japończykami m.in. w Mongolii Wewnętrznej i Mandżurii. Po śmierci Czojbalsana (1952) władzę przejął (do 1984) J. Cedenbal, dotychczasowy wicepremier i sekretarz generalny KC MPL-R.
W 1961 wychodząca z politycznej samoizolacji Mongolia została członkiem ONZ, a 1962 — RWPG. Zachowanie orientacji prosowieckiej w sporze chińsko-sowieckim doprowadziło do przerwania od połowy lat 60. do połowy lat 80. kontaktów z ChRL. Od lat 80., pod wpływem zmian w ZSRR, nastąpiły w Mongolii próby demokratyzacji ustroju politycznego i gospodarczego; 1989–90 powstały opozycyjne partie polityczne. Demokratyczne wybory do Wielkiego Churału Ludowego 1990 przyniosły zwycięstwo MPL-R. Nowy Churał wybrał pierwszego prezydenta Mongolii — P. Oczirbata, zmienił nazwę państwa na Republikę Mongolską (1991) oraz uchwalił (1992) nową ustawę zasadniczą, która wprowadziła system demokracji parlamentarnej. w wyborach do Churału (VI 1992) ponownie zwyciężyła głosząca program socjaldemokratyczny MPRL, a w prezydenckich (VI 1993) — Oczirbat. Z wyjątkiem 1996 (wygrana opozycyjnej koalicji p.n. Unia Demokratyczna) w wyborach parlamentarnych i prezydenckich zwycięża MPRL. Po wyborach 2004 powstała koalicja MPRL i demokratów. W I 2006 ministrowie MPRL opuścili rząd doprowadzając do upadku koalicji; powstał nowy rząd koalicyjny pod przewodnictwem MPRL z udziałem mniejszych partii. VII 2008, po wyborach parlamentarnych, doszło do zamieszek skierowanych przeciwko rządzącej MPRL. Od 1989 trwa przebudowa mongolskiej ekonomiki w kierunku gospodarki wolnorynkowej.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ułan Bator, pałac, Bogdo-Chana (Mongolia)fot. E. i K. Dębniccy/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ułan Ude, buddyjska szkoła klasztorna (Mongolia) fot. M. Więckowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia