Egipt starożytny. Religia
 
Encyklopedia PWN
Egipt starożytny. Religia.
Kształtowała się w trakcie procesu historycznego i podlegała historycznie uwarunkowanej ewolucji, polegającej głównie na przesuwaniu przez oficjalną teologię akcentów w obrębie stałych elementów religijnych (numina, symbole, mity, formy kultowe), składających się na dziedzictwo poszczególnych ośrodków lokalnych, głównie: Heliopolis, Memfis, Hermopolis Magna i Teb. Cechą religii egipskiej była zdolność przyswajania nowych elementów przy zachowaniu tradycyjnych i skłonność do synkretyzmu; religia egipska miała charakter religii narodowej ukształtowanej przez geografię i przyrodę oraz historię kraju.
Egipska kosmologia religijna. Otaczająca rzeczywistość powstała według niej ze wspólnej prasubstancji (Nun), wiecznego bezkresu wodnego zawierającego zalążki wszystkich elementów składowych świata i potencjalną energię twórczą w postaci demiurga (utożsamianego z każdym bóstwem lokalnym). Główne systemy kosmogoniczne powstały w Hermopolis Magna (koncepcja pierwotnej Ósemki bóstw i jaja kosmiczne), Heliopolis (koncepcja solarna, prapagórek, stwórca świata — Atum) i Memfis (kosmogonia słowa, stwórca — Ptah). Według nich prawody, rozsunięte w chwili stworzenia, otaczały świat, grożąc nieustanną zagładą (tzw. eschatologia kosmologiczna); świat był chroniony przez magiczny pierścień w postaci węża (Uroboros), wyznaczającego granicę między bytem a niebytem; wzdłuż niej pływała łódź Re, przebywając połowę drogi po widzialnym (górnym) niebie, i połowę po niebie podziemnym (dolnym) — tzw. struktura kosmologiczna.
Egipska koncepcja Boga (bogów). Podstawowym określeniem Boga było słowo neczer; hieroglif neczer był prawdopodobnie obiektem kultu (nomen) już w okresie predynastycznym; występował też wtedy fetyszyzm, animizm i zoolatria (większość bóstw czczono pod postacią zwierząt). Po zjednoczeniu Egiptu na przełomie IV i III tysiącl. p.n.e. i uznaniu Horusa (identyfikowanego z egipskim królem — faraonem) za głównego Boga państwowego, bóstwa otrzymały formę antropomorficzną lub mieszaną (tułów człowieka w stroju królewskim i głowa zwierzęcia). W Heliopolis uznano króla za naczelnego Boga i utożsamiano go z Atumem (a dzieło stworzenia ze zjednoczeniem Egiptu), wprowadzając do egipskiego panteonu personifikacje elementów kosmosu oraz pojęć kojarzących się z królem i jego działaniem (m.in. Izyda, Maat). Doktryna teologiczna godziła ideę jedności bóstwa (demiurg, główny Bóg państwowy) z licznymi kultami lokalnymi przez tworzenie związków między bóstwami (triady, dziewiątki) i określanie jednej formy ikonograficznej kilkoma imionami boskimi (np. Re-Horus-Atum, Amon-Re itp.). Bóg pozostawał w swej istocie „ukryty”, a jego imiona, epitety i „obrazy” (posągi, wizerunki, święte zwierzęta) służyły celom kultowym; mogły one ulegać synkretycznym połączeniom, czyli określonej czasowo lub terytorialnie unii aspektów bóstwa (np. Ptah-Sokaris-Ozyrys lub Amon-Min).
Egipska antropologia religijna. Człowiek był uzależniony od Boga, ale mógł polegać na jego dobroci. Indywidualny związek człowieka z Bogiem (jako ojcem) uzupełniało poczucie zespolenia człowieka z kosmosem; elementy otaczającego świata, wyrażone językiem mitu, przedstawiały się jako zespół form i działań boskich. Człowiek i jego otoczenie były mikrokosmosem funkcjonującym na wzór wszechświata — makrokosmosu; obu światami rządziły prawa reprezentowane przez uniwersalny miernik wartości Maat, związany z królem, który jako Bóg i człowiek łączył sfery sacrumprofanum; granica między nimi była zatarta. Po śmierci człowiek upodabniał się do króla i bogów, stawał się częścią sacrum, a przygotowania do tej przemiany trwały przez całe życie. Polegały na przestrzeganiu norm moralnych, regulowanych zasadą boskiego wzorca Maat, oraz na skompletowaniu odpowiedniego wyposażenia grobowego. Dla ludzi ubogich, oprócz przestrzegania norm etycznych, warunkiem osiągnięcia raju na tamtym świecie nie było zabezpieczenie materialne, lecz fakt wiernej służby Bogu, czyli królowi, który w zamian stawał się gwarantem urzeczywistnienia potrzeb swych poddanych. Na istotę ludzką składało się kilka elementów, którym należało zapewnić nieśmiertelność: ciało, imię, serce, cień oraz elementy duchowe: baka; celem człowieka było przekształcenie się po śmierci w świetlistą duchową formę boga-stwórcy, zw. anch.
Postawa człowieka wobec bóstw. Kult i jego organizacja. Oficjalnym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem był król; jego modlitwa, ujęta w formę rytuału, miała zapewnioną skuteczność; indywidualny kontakt człowieka z bóstwem został usankcjonowany dopiero w czasach Echnatona (Amenhotep IV Echnaton), a dochodziło do niego w świątyni; na co dzień do tego celu służyły wydzielone kaplice na zewnątrz świątyń, podczas świąt — dziedziniec oraz trasa procesji barki kultowej. Procesje wiązały się z instytucją wyroczni (w wyniku określonego ruchu barki bóg „podejmował decyzje”). Jedynym celebrantem każdego rytuału był oficjalnie król, w praktyce zastępowany przez kapłanów; oprócz niewielu zawodowych kapłanów większość stanowili kapłani „wachtowi”, czyli świeccy urzędnicy pełniący dyżur w świątyni przez miesiąc, 3 razy w roku; w czasie świąt pomocnicze funkcje rytualne pełniły kobiety i dzieci. Oprócz kultu bóstw ważną rolę odgrywał kult zmarłych; służba ofiar grobowych, wraz z funkcją religijną, pełniła funkcję ekonomiczną jako źródło utrzymania licznych kapłanów; w pewnych okresach (Stare Państwo, okres Ramessydów) gospodarka państwowa koncentrowała się wokół zespołu świątyni grobowej zmarłego króla.
Zagadnienie recepcji egipskiej religii. Postawy wobec religii egipskiej wahały się w ciągu wieków od aprobaty po wrogość. W VII–V w. p.n.e. rozwinęła się tzw. grecka interpretacja bóstw egipskich, polegająca na ich mechanicznym porównaniu z greckimi; mylne rozumienie niektórych rytuałów i niedostępność wnętrz świątyń spowodowały błędne podejrzenie religii egipskiej o ezoteryczność; pogląd ten, za pośrednictwem neoplatonizmu, ugruntował się w epoce odrodzenia w Europie, znajdując kontynuację w nowożytnych koncepcjach, m.in. masońskich. Rzymianie traktowali religię egipską z pogardą, Biblia i Ojcowie Kościoła z potępieniem. Dyskusję nad charakterem religii egipskiej umożliwiło odczytanie hieroglifów w XIX w.; oprócz skrajnych poglądów, uznających religię egipską za monoteizm bądź politeizm, podkreśla się także zbieżności z koncepcją henoteizmu. Z uwagi na długi okres ciągłego rozwoju religii egipskiej (ponad 3 tysiące lat) nowoczesne interpretacje podkreślają zależność charakteru religii egipskiej od okresu hist., miejsca zamieszkania i społecznej pozycji starożytnego wyznawcy.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Horus fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ramzes IX, wnętrze grobowca (Egipt)fot. M. Czerny/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia