językoznawstwo, lingwistyka,
nauka o językach indywidualnych i o języku w ogóle, tzn. o charakterystycznej dla człowieka zdolności mówienia, która odróżnia go od zwierząt.
językoznawstwo
Encyklopedia PWN
Przed wyodrębnieniem się j.językoznawstwa jako samodzielnej dyscypliny o określonym przedmiocie, celu i metodach historia myśli ludzkiej zanotowała bogaty i trwały dorobek w tej dziedzinie. Filozoficzne zainteresowanie językiem jako podstawowym kluczem do poznania form i mechanizmów odbicia rzeczywistości pozajęzykowej w świadomości człowieka, w myśli ludzkiej przyniosło prace o charakterze log.-semantycznym oraz dociekania nad podporządkowaniem wyrażeń językowych elementom rzeczywistości; potrzeby kontaktów z ludźmi posługującymi się językami, odkrycia tekstów pochodzących z innych epok i terenów prowadziły do analizy i opisu języków obcych, także do analizy i opisu własnego języka na użytek cudzoziemców. Za moment narodzin nauk. j. można konwencjonalnie uznać moment świadomego powiązania tych 2 postaw, tj. podporządkowanie analizy i opisu poszczególnych języków ogólnej teorii języka jako nacz. zasadzie wyjaśniającej; nastąpiło to w poł. XIX w. W j. współcz. zwykło się wyróżniać 3 zasadnicze postawy teoret.: tzw. j. tradycyjne, które zmierza do opisu i wyjaśnienia mechanizmów języka poprzez nagromadzenie szczegółowych spostrzeżeń empirycznych i intuicyjne uogólnianie tych spostrzeżeń; tzw. j. strukturalne, zw. też funkcjonalnym, które zmierza do ustalenia, co w strukturze znaków językowych różnej rangi jest bezpośrednio ważne dla ich społ. funkcji nośników informacji i opisania tych funkcjonalnie ważnych elementów w ich wzajemnym wielopłaszczyznowym powiązaniu; tzw. j. generatywne, które zmierza do wyjaśnienia i opisu mechanizmów ludzkiej działalności językowej i stara się na ogół to osiągnąć przez budowanie teorii formalnych, pomyślanych jako modele kompetencji językowej człowieka.
W ramach każdej teorii ogólnej odmiennie kształtują się inwentarz i hierarchia wzajemna uprawianych dyscyplin szczegółowych, zasadnicze rozróżnienia pozostają jednak bez zmian. Istnieją 2 gł. krzyżujące się zasady podziału: wg organizmów społ., które obsługuje język, i w zależności od synchronicznego lub diachronicznego ujęcia tematu (na tej zasadzie np. dialektologię przeciwstawia się badaniom języków lit., standardowych, które to badania zajmują się albo ogólną normą języka lit., albo jego środowiskowymi odmianami; gramatyka opisowa danego języka przeciwstawia się gramatyce hist. oraz tzw. zewn. historii języka itp.) oraz wg charakteru i rangi zjawisk, które są bezpośrednim przedmiotem badania (fonologia i fonetyka zajmują się stroną dźwiękową języka, morfologia budową wyrazów i form wyrazowych, morfonologia ustala formy wzajemnego przyporządkowania obiektów fonologii i morfologii, fleksja zajmuje się odmianą wyrazów, składnia zasadami organizacji wyrazów i form wyrazowych w tekście, semantyka budową znaczeniową tekstu, leksykologia i słowotwórstwo zajmuje się słownictwem itp.). W ramach każdej teorii języka rozwija się również komparatystyka językowa. Zasadnicze znaczenie teoret. ma badanie wspólnych wszystkim językom właściwości strukturalnych, tzw. uniwersaliów językowych, oraz różnic strukturalnych między językami, czym zajmuje się typologia językowa. Tzw. j. genetyczne, zw. też hist.-porównawczym, bada powiązania i rozbieżności rozwojowe języków pokrewnych. O stanowisku j. wśród innych nauk decyduje jego wysoka ranga społ. jako nauki o podstawowym środku formułowania i wymiany myśli, utrwalania i wymiany informacji. J. stanowi dział semiotyki, ścisłe związki łączą je z socjologią, psychologią, teorią informacji, cybernetyką, metodologicznie coraz częściej też korzysta ze zdobyczy mat. i log. teorii języków formalnych.
Środowiska i uczeni, którzy odegrali decydującą rolę w rozwoju j. Starożytność: w Indiach — Panini i Patańdźali; w Grecji — Heraklit z Efezu, Demokryt z Abdery, Platon, Arystoteles oraz szkoła aleksandryjska: Dionizjusz Trak i Apollonios Dyskolos; w Rzymie — Warron, Donat, Pryscjan z Cezarei i Kwintylian. Średniowiecze: św. Augustyn, Tomasz z Akwinu, Duns Scotus. Renesans: J. Reuchlin, P. Ramus, M. Smotrycki, J. Mączyński, P. Stojeński. Oświecenie: środowisko związane z tzw. gramatyką Port-Royalu. Początki komparatystyki w XIX w.: F. Bopp, W. Humboldt, R. Rask, J. Grimm, A. Schleicher, A. Pott, J. Dobrovský, A. Wostokow, P. Šafárik. Szkoła młodogramatyków: F. Brugmann, B. Delbrück, H. Paul, A. Leskien, J. Rozwadowski, F. Fortunatow, A. Szachmatow, A. Sobolewski. Początki strukturalizmu : J.N. Baudouin de Courtenay, F. de Saussure, M. Kruszewski, O. Jespersen. Szkoły strukturalizmu: genewska — Ch. Bally, A. Sechehaye; kopenhaska (glossematyczna) — V. Brøndal, L. Hjelmslev; praska (fonologiczna) — V. Mathesius, B. Havránek, R. Jakobson, N. Trubieckoj oraz związani z nimi A. Martinet i J. Kuryłowicz; amer. (deskryptywna) — C. Sapir, L. Bloomfield, Z.S. Harris, G.L. Trager, K.L. Pike, Ch.F. Hockett. Gramatyka generatywno-transformacyjna: N. Chomsky, Y. Bar-Hillel, Ch. Fillmore, V.H. Yngve, J.D. McCawley.
W celu rozwijania, popierania i popularyzacji wiedzy lingwistycznej powołano w wielu krajach towarzystwa językoznawcze. Do najbardziej znanych należą: Paryskie Tow. Lingwistyki (Société en linguistique de Paris, zał. 1864), wydające 2 periodyki: półrocznik „Bulletin de la SLP” oraz kwartalnik „Mémoires de la SLP”; Tow. Językoznawcze Ameryki (Linguistic Society of America, zał. 1924), wydające kwartalnik „Language”. Ważną rolę odegrało reaktywowane 1990 Praskie Koło Językoznawcze (Pražský linguistický kroužek, zał. 1926), ośr. praskiej szkoły strukturalistycznej. Z inicjatywy Bally’ego, F. Boasa, Jespersena, A. Meilleta i J. Rozwadowskiego zwołano w Hadze I Międzynar. Kongres Lingwistów (1928), który powołał stały Międzynar. Kom. Lingwistów (Comité International Permanent de Linguistes) z siedzibą w Hadze. Komitet organizuje co 5 lat międzynar. kongresy i wydaje bibliografię lingwistyczną (Linguistic Bibliography; od 1947) obejmującą prawie całą świat. produkcję. W Polsce działa od 1925 Pol. Tow. Językoznawcze (PTJ) z siedzibą w Krakowie, które wydaje rocznik Biuletyn PTJ (1927). Pierwszym honorowym prezesem PTJ był J.N. Baudouin de Courtenay.
