kolonizacja

kolonizacja

[łac. colonia ‘osiedle’],

zakładanie nowych osad przez przybyszów z bliższych lub dalszych stron, związane z zagospodarowaniem na stałe ziem uprzednio użytkowanych ekstensywnie (zbieractwo, łowiectwo, chów zwierząt, rolnicza gospodarka żarowa) lub nieeksploatowanych;

Zależnie od pochodzenia kolonistów rozróżnia się kolonizację wewnętrzną — w obrębie własnego państwa lub jednolitego etnicznie obszaru, i zewnętrzną — skierowaną ku krajom sąsiednim lub odległym (kolonizacja zamorska). Obecnie przeważa w nauce ujmowanie kolonizacji jako rodzaju inwestycji — tworzenie nowych gospodarstw produkcyjnych przez osadników pochodzących z innego rejonu gospodarczego lub etnicznego. Kolonizacja tak pojmowana dzieli się na: samorzutną (np. początki kolonizacji Puszczy Kurpiowskiej przez zbiegłych chłopów), kierowaną (np. ściąganie wychodźców do Ameryki Północnej na przełomie XIX i XX w.) i planowaną (np. kolonizacja Bieszczad). W tym ujęciu kolonizacja nie obejmuje zajmowania nowych terenów przez społeczeństwa żyjące w warunkach wspólnoty pierwotnej, ani też zakładania kolonii handlowych lub ośrodków i baz wojskowych (kolonializm). Do największych kolonizacji w starożytności należały: kolonizacja fenicka (X–VII w. p.n.e.), zasiedlająca faktoriami handlowymi wybrzeża północnej Afryki (Utyka, Kartagina), południowej Hiszpanii (Gadir) oraz wyspy: Cypr (Kition), Maltę, zachodnią część Sycylii, Sardynię; kolonizacja grecka, zwana wielką (VIII–VI w. p.n.e.), w której wzięły udział większe miasta greckie (Milet, Megara, Korynt, Chalkis na Eubei i inne); greckie kolonie rolno-handlowe objęły wybrzeża Morza Czarnego, północny obszar nadbrzeżny Morza Śródziemnego oraz wschodnią część Sycylii; południowa Italia, gęściej obsadzona koloniami, otrzymała wówczas nazwę Wielkiej Grecji; kolonizacja rzymska polegała m.in. na zakładaniu kolonii weteranów w prowincjach rzymskich. Wzrost zaludnienia Europy w średniowieczu spowodował od X w. żywiołowy początkowo ruch trzebienia puszcz i zakładania nowych osad; do XI w. kolonizacja puszcz przybrała charakter bardziej planowy (Francja, Anglia, Niemcy); w Niderlandach nowe osady zakładano na osuszonych gruntach; tam też rozwinęły się formy organizacyjne kolonizacji, przeniesione następnie przez osadników flamandzkich i holenderskich do Niemiec, a potem rozpowszechnione w środkowej Europie jako osiedlanie na tzw. prawie niemieckim. Wyczerpanie możliwości kolonizacji wewnętrznej w krajach Europy Zachodniej spowodowało przenoszenie się części ludności do słabo zasiedlonych krajów środkowej Europy; koloniści byli sprowadzani przez miejscowych władców lub osiedlani przez podbijających te tereny obcych zdobywców; w ten sposób w XII–XIV w. ludność niemiecka skolonizowała obszary zachodniosłow. między Łabą i Odrą, częściowo zaś Prusy, Inflanty, niektóre obszary Czech i Siedmiogrodu; w XIII w. duży napływ Niemców na Pomorze Zachodnie i Śląsk stał się punktem wyjścia germańskim tych ziem. Średniowieczna kolonizacja francuska objęła północną Hiszpanię, docierając do Anglii i południowych Włoch oraz do państw krzyżowców w Syrii i Palestynie. Od XI w. osadnicy ruscy kolonizowali północno-wschodnią Europę, w XVI–XVII w. także tereny nad Wołgą i Donem, a od XVII w. również Syberię. Wielki zasięg miały kolonizacje hiszpańskie i portugalskie w podbitych w XVI w. krajach Ameryki Południowej i Środkowej, a od XVII w. kolonizacja angielska w Ameryce Północnej, rosnąca w następnych stuleciach dzięki udziałowi w kolonizacji innych elementów etnicznych. Mniejsze, choć trwałe znaczenie miała francuska kolonizacja Kanady w XVII w. W XVIII i XX w. wielki zasięg miała kolonizacja holenderska w południowej Afryce, a w XIX w. — kolonizacja angielska w południowej Afryce, Australii i Nowej Zelandii. Od początku XX w. także Francja i Włochy prowadziły akcję osadzania kolonistów europejskich w swoich posiadłościach afrykańskich. Również rządy krajów słabo zaludnionych (USA, Brazylia, Kanada, Australia) ściągały osadników z Europy w XIX i 1. połowie XX w. Uzyskanie niepodległości przez kraje afrykańskie zahamowało kolonizację europejską na ich obszarach, spowodowało znaczny odpływ osadników.

Kolonizacja w Polsce swymi początkami sięga powstania państwa; była to kolonizacja braniecka (osiedlanie jeńców) trwająca do XII w.; od połowy XI w. wzrastała kolonizacja prowadzona „obyczajem wolnych gości” (goście); byli to osadnicy osobiście wolni, pozbawieni jednak dziedzicznego prawa do dzierżawionej ziemi, którzy stopniowo stawali się feudalnie zależni; osiedlanie „gości” nazywano również kolonizacją na prawie polskim, w przeciwieństwie do późniejszej kolonizacji na prawie niemieckim; od schyłku XII w. zakładano osady przez osiedlanie kolonistów pochodzenia walońskiego, flamandzkiego, a zwłaszcza niemieckiego; osadnicy ci zyskiwali przywilej posługiwania się własnym prawem (prawo niemieckie); stawali się poddanymi, ale uzyskiwali dziedziczne lenno chłopskie; nasilenie kolonizacji w końcu XII i 1. połowie XIII w. doprowadziło — w warunkach wzrostu gospodarki towarowo-pieniężnej — do przenoszenia również istniejących wsi na prawo niemieckie, a także do osadzania kolonistów polskich na prawie niemieckim; w XII–XIV w. kolonizacja była jednym z czynników zasadniczych przemian gospodarczych, m.in. przyspieszała wykształcenie się gospodarki towarowej, upowszechniała znajomość trójpolówki regularnej, nowych technik górniczych i metalurgicznych; mniejsze znaczenie miała kolonizacja zwana olęderską, trwająca od 2. połowy XVI do XVIII w., głównie na Pomorzu Gdańskim i Kujawach, a następnie w środkowej Polsce i Wielkopolsce; osadnicy nowo zakładanych wsi uzyskiwali własność dziedziczną i wolność osobistą; osadnictwo olęderskie było w XVIII w. wzorem możliwości przekształcenia gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w gospodarkę czynszową. Pod koniec XVIII w. planową kolonizację niemiecką organizowały rządy zaborcze, zwłaszcza na Pomorzu, w Wielkopolsce i Galicji. Zbrodnicze formy kolonizacji stosowały w czasie II wojny światowej Niemcy (Generalny Plan Wschodni).