W 1831
Ch.J. Thomsen wyróżnił, wzorem Lukrecjusza, 3 etapy rozwoju narzędzi pracy, według podstawowych surowców, z których je wykonywano. Nadał im rangę i nazwę epok chronologicznych — kamienia, brązu i żelaza; ten pierwszy podział chronologiczny pradziejów z późniejszymi uzupełnieniami (starsza, środkowa i młodsza epoka kamienia) bywa używany do dzisiaj. Na przełomie XIX i XX w. archeologia osiągnęła status samodzielnej dyscypliny naukowej i jest nauczana w większości uniwersytetów świata (w krajach anglosaskich wchodzi w zakres antropologii kulturowej). Do lat 20. bieżącego stulecia trwało precyzowanie kanonu metodycznego archeologii. Za najbardziej reprezentatywną uznaje się metodę archeologicznych badań wykopaliskowych, której stosowanie umożliwia poprawne rozpoznanie, wydobycie i ocenę wartości źródeł archeologicznych. Pozostałe metody badań dzieli archeologia z wieloma dyscyplinami nauki i techniki. Do podstawowych zadań archeologii należy: ustalenie wieku odkrywanych źródeł archeologicznych, badanie ich pierwotnej funkcji i rekonstrukcja rozwoju w czasie i przestrzeni. Jednym z podstawowych pojęć archeologii jest
archeologiczna kultura, grupująca formalnie zespoły źródeł archeologicznych, odznaczających się podobieństwem, interpretująca pierwotny związek wspólnot ludzkich znajdujących się w zasięgu wspólnych oddziaływań środowiska geograficznego i społecznego. Po zaledwie stuletnich badaniach archeologii udało się udowodnić, że kolebką ludzkości była Afryka, i określić czas uczłowieczenia hominidów na ok. 2 mln lat. Prześledzono stopniowe opanowywanie kontynentów przez człowieka, odkryto zupełnie zapomniane kultury myśliwskie świata z ich pozostałościami artystycznymi (malowidła, ryty, rzeźby w jaskiniach i schroniskach skalnych). Trwają badania dotyczące wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierząt. Wyraźnie jest zarysowane centrum bliskowschodnie tych procesów gospodarczych, 10 tysięcy lat temu formowały się tam pierwsze wioski rolnicze, a 3 tysiące lat później pierwsze miasta. Trwają badania i poszukiwania podobnych centrów w południowo-wschodniej Azji i Mezoameryce. Badania archeologii przyczyniły się do ujawnienia początków kultury starożytnych organizmów państwowych: sumeryjskiego, babilońskiego, asyryjskiego, hetyckiego, staroegipskiego, egejskich i wczesnohelladzkich, chińskich i induskich. Podobne ustalenia rysują się obecnie w odniesieniu do obszarów Ameryki Środkowej oraz Andów Peruwiańskich i Chilijskich.
W Polsce pierwsza katedra archeologii powstała w Krakowie 1867, kierował nią J. Łepkowski. Na przełomie XIX i XX w. znanymi postaciami, działającymi w archeologii, byli: K. Hadaczek we Lwowie, W. Demetrykiewicz w Krakowie, E. Majewski w Warszawie. Zabytki archeologiczne w zbiorach polskich były wówczas datowane i klasyfikowane zgodnie z ówczesnymi standardami europejskimi. Po odzyskaniu niepodległości 1918 katedry archeologii pradziejowej objęli: w Poznaniu — J. Kostrzewski, w Krakowie — W. Demetrykiewicz, po nim J. Żurowski, T. Sulimirski, w Warszawie — E. Majewski, następnie W. Antoniewicz, we Lwowie — L. Kozłowski. Konieczność zorganizowania ochrony zabytków spowodowała powstanie 1920 Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Silnymi ośrodkami muzealnictwa archeologicznego były: Warszawa, Poznań, Kraków. Katedry archeologii klasycznej istniały w Krakowie, we Lwowie oraz w Warszawie, gdzie działał
K. Michałowski, który wprowadził archeologię klasyczną na forum międzynarodowe, podejmując z Francuzami badanie w Idfu w Egipcie. Archeolodzy pradziejowi w okresie międzywojennym podjęli próbę uogólnienia zdobytych materiałów i opracowania syntezy: ogólnopolskiej, większych i mniejszych regionów oraz poszczególnych okresów i kultur. Podejmowano wykopaliska, z których najbardziej są znane: w Biskupinie, Brześciu Kujawskim, Gnieźnie, na Kopcu Krakusa w Krakowie, w Tropiszowie i Złotej. Zarysowała się tendencja do badań interdyscyplinarnych. II wojna światowa spowodowała w archeologii szkody i zniszczenia. Jednak w wielu miastach europejskich dotarto do założeń i warstw zajętych uprzednio przez zabudowę. Nastąpił rozwój archeologii średniowiecznej, a następnie tzw. przemysłowej i ogólnie historycznej. W Polsce po wojnie powstały nowe ośrodki naukowe, m.in. w Łodzi, we Wrocławiu, Toruniu i Lublinie. Część archeologów stosowała marksistowską metodologię. W 1946 W. Hensel publikacją
Potrzeba wielkiej rocznicy wezwał do uczczenia tysiąclecia państwa polskiego, m.in. odpowiednimi badaniami archeologicznymi. W 1949 powstało Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Na dużą skalę podjęto badania w miejscach najważniejszych dla powstającego państwa polskiego. Nastąpił rozwój archeologii średniowiecznej, pradziejowej i śródziemnomorskiej. Obecnie prace badawcze koordynuje Instytut Archeologii i Etnologii PAN (dawna nazwa Instytut Historii Kultury Materialnej PAN). Ostatnim wielkim przedsięwzięciem jest tzw. Archeologiczne Zdjęcie Polski, które ma na celu zewidencjonowanie wszystkich stanowisk archeologicznych w Polsce. Archeolodzy polscy prowadzą prace wykopaliskowe i uczestniczą w międzynarodowych programach badawczych w Europie, Afryce, Azji, Ameryce Północnej i Południowej, poczynając od paleolitu do czasów nowożytnych. W kraju bada się co roku około kilkudziesięciu stanowisk archeologicznych; badań dokonują placówki PAN, katedry uniwersyteckie, muzea, służba konserwatorska.
