Polska. Gospodarka. Przemysł

Polska. Gospodarka. Przemysł.

Przemysł pol. uległ w okresie I wojny świat. znacznym zniszczeniom (z wyjątkiem ziem zaboru pruskiego); bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości przystąpiono do jego odbudowy, zakończonej w zasadzie 1923, rozpoczął się też proces integracji wytwórczości w skali całego kraju; produkcja globalna 1922–38 wzrosła o połowę, jednak jej wielkość (1938) nie przekroczyła poziomu 1913, a w przeliczeniu na 1 mieszkańca nawet zmalała o ok. 15%. Rozwój produkcji przem. przebiegał cyklicznie; najszybszy wzrost nastąpił 1926–29 i 1936–39, najgłębszy spadek — 1924–25 i 1930–32. Dokonywała się powolna zmiana struktury przemysłu: malało znaczenie tradycyjnych działów (górnictwo, włókiennictwo, hutnictwo) na rzecz stopniowo rozwijanych nowych gałęzi (przemysły: zbrojeniowy, elektrotechniczny, środków transportu, chemiczny). Dużą rolę w rozwoju przemysłu odgrywało państwo oraz kapitał zagr. (1935 stanowił 32% kapitałów spółek akcyjnych), co wynikało gł. ze słabości pol. kapitału prywatnego. W okresie II wojny światowej na ziemiach włączonych do Rzeszy cały przemysł należący do obywateli pol. został skonfiskowany; w GG część fabryk pozostała w rękach pol., jednak pod kontrolą niem. zarządców; na obszarach okupowanych IX 1939–VI 1941 przez ZSRR wielki i średni przemysł został przejęty przez władze sowieckie. Niemcy stopniowo przestawili produkcję pol. fabryk na potrzeby zbrojeniowe i włączyli je w ogólnoniem. system produkcji, a zakłady zbędne z punktu widzenia potrzeb wojennych zniszczyli. Globalna produkcja znacznie spadła, wzrosło jednak wydobycie surowców (zwłaszcza węgla kam., ropy naftowej, gazu ziemnego) oraz produkcja zbrojeniowa. W końcowym okresie wojny Niemcy przystąpili do masowego wywożenia urządzeń produkcyjnych z ziem pol. i niszczenia zakładów przem.; w efekcie działań wojennych i okupacji przemysł poniósł ogromne straty. Na Ziemiach Zachodnich i Północnych, przyłączonych do Polski po wojnie, przemysł był znacznie bardziej rozwinięty niż na zabranych przez ZSRR terenach zabużańskich; uległ on jednak dużym zniszczeniom wskutek działań wojennych i demontowania fabryk przez wojska sowieckie. W rezultacie zdolności produkcyjne przemysłu ziem pol. były znacznie niższe niż 1938. Zakłady produkcyjne zostały już 1945 przejęte pod Tymczasowy Zarząd Państw., chociaż formalne upaństwowienie (nacjonalizacja) nastąpiło dopiero I 1946. Początkowo rząd koncentrował się na odbudowie najmniej zniszczonych fabryk, co pozwalało na wzrost produkcji przy stosunkowo niskich nakładach inwestycyjnych. Dopiero od 1949 przystąpiono do forsownej budowy nowych zakładów przem., dając pierwszeństwo fabrykom nastawionym na produkcję dóbr inwestycyjnych, a od 1950 również zakładom zbrojeniowym (co wiązało się z wybuchem wojny w Korei). Udział wydatków na rozbudowę przemysłu ciężkiego w wydatkach inwestycyjnych stopniowo powiększał się (tzw. industrializacja socjalist.); 1954–58 nacisk inwestycyjny w przemyśle ciężkim został zmniejszony, a część nakładów skierowano do przemysłu dóbr konsumpcyjnych; 1959 powrócono do programu industrializacji socjalist. i dopiero dojście do władzy ekipy E. Gierka 1970 przyniosło preferencje dla przemysłu dóbr konsumpcyjnych; ponowna forsowna rozbudowa przemysłu ciężkiego 1973–76 w znacznym stopniu opierała się na kredytach z państw kapitalistycznych. Wkrótce jednak trudności polit. i finansowe stały się przyczyną kolejnego zmniejszenia nakładów inwestycyjnych i bardziej równomiernego rozłożenia ich między wytwórczość inwestycyjną i konsumpcyjną. Polityka ta utrzymała się do 1989. O wyborze zasadniczych kierunków rozwoju produkcji przem. w Polsce przez cały okres powojenny decydowały władze ZSRR. W 1945–89 liczba fabryk i wielkość produkcji przem. znacznie wzrosły, jednak postęp dokonywał się gł. w zakresie ilości produkowanych towarów i rozszerzania ich asortymentu, a nie w dziedzinie jakości i nowoczesności. Dopiero reforma systemu gosp. (od 1990) i proces przechodzenia do gospodarki rynkowej wymusiły przekształcenia i zmiany w pol. przemyśle. Mimo że globalny spadek produkcji przem. występujący w 2. poł. 1989 pogłębił się 1990 (produkcja sprzedana była niższa o 24%), wzrosła (o ok. 8%) produkcja w sektorze prywatnym — jego udział w produkcji sprzedanej przemysłu wynosił 18,3% (16,2% w 1989). W tym czasie spadek produkcji był niższy w gałęziach surowcowo-zaopatrzeniowych (np. w przemyśle metalurgicznym o 19,7%, paliwowo-energ. o 22,1%) niż wytwarzających dobra konsumpcyjne (przemysł lekki — spadek o 33,8%, spoż. — o 23,7%), co było naturalną konsekwencją konkurencji towarów importowanych, początkowo gł. konsumpcyjnych. Nastąpił duży wzrost zapasów wyrobów gotowych. Powoli zaczęła zmieniać się struktura gałęziowa i branżowa przemysłu: zmniejszył się udział sprzedaży górnictwa węgla kam., przemysłu włók., zwiększył się udział hutnictwa żelaza oraz przemysłu maszyn. (przy istotnym spadku sprzedaży maszyn i urządzeń budowlanych), a także branż będących tzw. nośnikami postępu techn. (wzrost z 6,9% do 7,4%). Produkcja tylko nielicznych wyrobów była większa niż 1989, m.in. telewizorów kolorowych (o 42,6%), czekolady i wyrobów czekoladowych (o 30,4%), robotów kuchennych (o 22%), konserw mięsnych (o 18%), lodówek i zamrażarek (o 17%), papierosów (o 12%). Rentowność przedsiębiorstw kształtowała się na poziomie 31%. W 1991 nadal pogłębiał się spadek produkcji przem. (o 11,9%) i nakładów inwestycyjnych; do ok. 6% obniżyła się rentowność przedsiębiorstw zwłaszcza państw., m.in. wskutek wysokich stóp procentowych kredytów inwestycyjnych i dużych obciążeń podatkowych. Nadal zwiększał się udział sektora prywatnego w globalnej produkcji. Od 1992 następuje poprawa sytuacji gosp., przedsiębiorstwa powoli zaczynają dostosowywać jakość i asortyment towarów do wymogów rynku; wzrasta produkcja sprzedana przemysłu — o 3,9% w 1992, 6,4% w 1993, 12,1% w 1994, 1998–2002 w niższym tempie (ok. 3,1%), w 2003 o 8,4% oraz produkcja globalna (o 1,6% w 1992, o 8,1% w 1993, o 12,7% w 2000), przy czym w sektorze państw. i spółdz. nastąpił spadek produkcji (o 6,5% w 1992, o 5,5% w 1993, osiągając poziom 22,4% produkcji sprzedanej w 2002). Zwiększył się udział sektora prywatnego (do 36,6% w 1993, do 77,6% w 2002) w produkcji sprzedanej przemysłu. Nastąpiły dalsze zmiany strukturalne: z 10% (1992) do 17% (1993) wzrósł udział produkcji dóbr inwestycyjnych, spadł z 52% do 45% towarów zaopatrzeniowych, na poziomie 38% utrzymał się udział produkcji konsumpcyjnej. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największą dynamikę wykazywał przemysł paliwowo-energ. (zwłaszcza paliw płynnych i górnictwo gazu ziemnego) oraz spoż. (gł. cukr., spirytusowy, tytoniowy, olejarski i koncentratów spoż.). Zmniejszyła się rola przemysłu metalurgicznego, gł. wskutek spadku produkcji w przemyśle metalurgii żelaza i stali, wzrosła do 13,7% produkcji średnich przedsiębiorstw przem. (powyżej 49 pracowników) — branż będących tzw. nośnikami postępu technicznego.

W 2003 wyższy poziom produkcji niż w roku poprzednim zanotowano w 20 (z 29) działach przemysłu; dynamicznie rozwijała się produkcja pojazdów mech., przyczep i naczep (wzrost o 30,7% w porównaniu z 2002), maszyn i aparatury elektrycznej (22,6%), mebli i pozostałej działalności produkcyjnej (20,4%), wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (20,3%); dalszy spadek wystąpił w górnictwie i kopalnictwie (3,6%, 2003), produkcji skór i wyrobów ze skóry (7,5%), pozostałego sprzętu transp. (6,9%), odzieży i wyrobów futrzarskich (5,1%). Wskaźnik rentowności obrotu brutto w 2003 wyniósł 2,9% (wzrost o 2,4% w porównaniu z 2002).

W nowych warunkach ekon. wystąpiła konieczność eliminacji nieefektywnych przedsiębiorstw. Za priorytetową uznano restrukturyzację przemysłu wydobywczego, gł. górnictwa węgla kam. (Górnośląski Okręg Przemysłowy, Dolnośląskie Zagłębie Węgla Kamiennego), hutnictwa, energetyki oraz znajdującego się w b. trudnej sytuacji, wobec braku zamówień rządowych, przemysłu zbrojeniowego.

W okresie transformacji nastąpiły także zmiany struktury przestrzennej przemysłu: 1989 największy udział w produkcji sprzedanej przemysłu miały woj.: katowickie, warsz. i łódzkie, 1998 — katowickie, warsz. i poznańskie, a 2001 prawie 1/2 krajowej produkcji sprzedanej przemysłu pochodziła z woj.: mazowieckiego, śląskiego i wielkopolskiego. Szczególnie istotne zmiany dotyczą obszarów najbardziej uprzemysłowionych, tj. okręgów przem., bowiem nastąpił przyspieszony proces odprzemysłowienia niektórych obszarów, wyrażający się zmniejszaniem przestrzeni przemysłowej. Stopniowa likwidacja nierentownych zakładów przem. oraz utrata rynków zbytu na surowce przyczyniły się do zaniku takich okręgów jak: tarnobrzeski, turoszowski, koniński czy sudecki. Trudności adaptacji do warunków gospodarki rynkowej oraz zmiany struktury funkcjonalnej dużych miast spowodowały zmniejszenie się powierzchni przem. m.in. okręgów: opolskiego, bydgoskiego, gdańskiego, wrocławskiego, łódzkiego i krakowskiego.

W rezultacie przez ostatnie dwudziestolecie XX w. liczba okręgów zmniejszyła się z 24 do 15 i zajmują one obecnie ok. 32 tys. km² (82 tys. km² na pocz. lat 80.), skupiając ok. 14 mln mieszk. (21,3 mln) i 1,7 mln osób pracujących w przemyśle (ok. 2,6 mln). Szybsza restrukturyzacja i modernizacja produkcji przem. (większa naukochłonność i nowoczesność) występuje w okręgu warsz. i okręgu poznańskim, co znajduje odzwierciedlenie ich w większej atrakcyjności inwestycyjnej dla inwestorów krajowych i zagranicznych. Wolniejsze przemiany zachodzą w okręgach położonych na południu kraju. W ostatnim dziesięcioleciu wystąpił również proces kształtowania się nowej przestrzeni przem., uzależnionej od działania czynników lokalizacji właściwych dla gospodarki rynkowej (tanie grunty, dostępność komunik., zaplecze kadrowe, stan środowiska). Pojawiły się również nowe czynniki lokalizacyjne: tworzenie specjalnych stref ekon. (SSE), różnorodne zachęty inwestycyjne ze strony gmin, w których występowało strukturalne bezrobocie, regionalne programy pomocowe, gł. Unii Europejskiej.

Rzemiosło.

Rzemiosło odgrywało ważną rolę w gospodarce II RP. Po odzyskaniu niepodległości szybko wzrastała liczba warsztatów (wolniejsze tempo na wschodzie Polski — wojna pol.-bolszewicka 1919–20) i zatrudnionych w rzemiośle; 1928 istniało ok. 320–450 tys. warsztatów, w których pracowało ok. 1 mln osób (więcej niż w górnictwie, hutnictwie i zakładach przem. zatrudniających powyżej 20 pracowników); kryzys gosp. 1929–35 spowodował: likwidację części zakładów, zwłaszcza budowlanych, bednarskich, kowalskich, krawieckich, szewskich, w mniejszym stopniu spoż., zmniejszenie wartości obrotów o ok. 60%, spadek liczby zatrudnionych o ok. 80%. Ożywienie gosp. przyniosło otwarcie nowych zakładów (1937 było ich ponad 370 tys.) i wzrost produkcji (do ok. 3 mln zł); rozwijały się gł. rzemiosła spoż., odzież. i bud.; najwięcej zakładów rzemieślniczych (1937) było w woj. warsz. (62 tys., łącznie z Warszawą), kiel. (48 tys.), lubel. i poznańskim, najmniej (po 9 tys.) — w woj. tarnopol. i nowogródzkim. Rzemieślnicy byli zrzeszeni w cechach (4041 w 1935) lub izbach rzemieślniczych, podległych utworzonemu 1933 Związkowi Izb Rzemieślniczych. II wojna świat. i okupacja wyrządziły rzemiosłu ogromne szkody; straty personalne na terenach zajętych przez III Rzeszę wynosiły ok. 65%, a potencjału produkcyjnego — 50%. Odbudowę rzemiosła w Polsce rozpoczęto w miarę wyzwalania ziem pol. spod okupacji niem.; wznawiały działalność cechy i izby; organizowaniem rzemiosła kierował Departament Rzemiosł i Przemysłu Lud.; do zakończenia wojny uruchomiono kilkadziesiąt tysięcy warsztatów; ich liczba szybko rosła, jednak tzw. bitwa o handel i wprowadzenie w życie gospodarki nakazowo-rozdzielczej (plan 6-letni) oraz związane z tym działania, których celem było wyeliminowanie wszelkiej własności prywatnej z gospodarki, doprowadziły do zamknięcia znacznej części zakładów rzemieślniczych; po okresie represji pozostało ok. 80 tys. warsztatów (25%); od 1956, mimo ciągle zmieniającej się polityki wobec rzemiosła, liczba zakładów stale wzrastała (147 tys. — 1957, 227 tys. — 1980), szczególnie intensywnie 1985–89 (z 326 tys. do ok. 600 tys.). Zwiększyło się również zatrudnienie, z 208 tys. osób pracujących w zakładach rzemieślniczych 1960 do 1,2 mln osób 1989; w znacznie mniejszym tempie przybywało uczniów (państw. szkolnictwo zaw.); 1988 było ich 95 tys. (1960 — 44 tys.). Powoli zmieniała się struktura branżowa rzemiosła; 1988 przeważały rzemiosła przem. (58,6% wartości sprzedaży rzemiosła), zwłaszcza metal., spoż., drzewne, odzież. oraz rzemiosła budowlanego (38,0%). Rzemiosło jako element tzw. obcy ideologicznie nie miało dostępu do dobrych surowców i materiałów; zajmowało się gł. „zagospodarowaniem odpadów”, posługując się najczęściej maszynami wycofywanymi z produkcji z zakładów państw.; towary oferowane przez rzemiosło były na ogół słabej jakości, a duży popyt przy ciągłych niedoborach dóbr i usług na rynku nie wymuszał poprawy. Do 1990 rzemieślnicy mieli obowiązek zrzeszania się w cechach (1988 było ich 452) lub spółdzielniach (1988 — 562) podlegających 25 izbom rzemieślniczym lub bezpośrednio Związkowi Rzemiosła Pol.; działające hurtownie zaopatrzenia rzemiosła również podlegały izbom; kandydaci do poszczególnych zawodów, aby prowadzić samodzielnie warsztat, musieli mieć kwalifikacje potwierdzone dyplomem z cechu; w zakładach mogło pracować do 15 osób.

Wraz z wprowadzaniem reform systemowych w pol. gospodarce (1990) zniesiono obowiązek zrzeszania się, odstąpiono od wymogu posiadania potwierdzonych przez cech kwalifikacji, nie określono listy zawodów uznawanych za rzemieślnicze; zatarła się granica między rzemiosłem a innymi formami działalności gospodarczej. Jednocześnie drogi i trudno dostępny kredyt, brak możliwości skorzystania z preferencyjnych kredytów zagr. (zbyt duże minimalne kwoty — ok. 100 tys. dol. USA, skomplikowana procedura), niestabilność polityki celnej oraz brak wspomagania ekon. małych firm prywatnych spowodował zahamowanie rozwoju rzemiosła. Dodatkową przyczyną kryzysu była utrata więzi kooperacyjnych z wielkimi zakładami przem., z którymi część warsztatów współpracowała od lat, oraz utrata rynków zbytu w krajach byłego RWPG. W efekcie liczba zakładów rzemieślniczych gwałtownie spadła 1993 do ok. 270 tys. (najwięcej zakładów zamknięto w małych ośr.); nastąpiło znaczne ograniczenie potencjału produkcyjno-usługowego istniejących firm; zmalała liczba zatrudnionych w 1 zakładzie; wzrosła natomiast liczba uczniów (ok. 200 tys. osób uczyło się 126 zawodów, w 60 tys. warsztatów, 1993). Najwięcej rzemieślniczych zakładów produkcyjnych, przetwórczych i usługowych było w branży budowlanej (35%, 1992) oraz metal., drzewnej, odzież., chem., środków transportu (części samochodowe) i spożywczej. W 2003 Związek Rzemiosła Pol. (największa organizacja rzemieślnicza w kraju) zrzeszał ponad 300 tys. przedsiębiorstw, 490 cechów, 271 spółdzielni rzemieślniczych, 27 izb rzemiosła i przedsiębiorczości.