prekolumbijskie kultury

prekolumbijskie kultury,

kultury rodzimej ludności Ameryki, rozwijające się od czasów zasiedlenia tej części świata przez przybyszów z Azji (co, jak sądzi obecnie większość badaczy, nastąpiło między 60 a 40 tysięcy lat temu) do przełomu XV i XVI w., kiedy Europejczycy odkryli i podbili te ziemie.

Informacje o kulturach prekolumbijskich czerpie się z pozostałych po nich zabytków pisanych: steli, kodeksów mezoamerykańskich, kronik z okresu odkrycia i kolonizacji europejskiej, oraz źródeł archeologicznych. Na obszarach Nowego Świata doszło do bardzo silnego zróżnicowania antropologicznego, kulturowego i językowego (sto kilkadziesiąt rodzin językowych) przodków obecnych Indian; nie wyklucza się też możliwości dotarcia do Ameryki (drogą morską, znacznie później niż przybysze z Azji) niewielkich grup ludności z Melanezji i basenu Morza Śródziemnego, co mogło zakłócić pierwotną jednorodność antropologiczną i kulturową jej mieszkańców.

Najwcześniejsze kultury prekolumbijskie, rozwijające się w późnym plejstocenie i wczesnym holocenie, są określane mianem paleoindiańskich; utrzymały się na różnych terenach kontynentu do ok. 5000 p.n.e. Do najlepiej udokumentowanych, datowanych i najbardziej rozpowszechnionych należy tradycja Clovis (10000–9200 p.n.e.); jej stanowiska, z narzędziami służącymi do polowań na mamuty i bizony, występują na obszarze od Alaski po tereny Mezoameryki. Koniec epoki lodowcowej zapoczątkował polowania na drobniejszą zwierzynę, intensywniejsze zbieractwo, bardziej osiadły tryb życia oraz proces udomowienia roślin (początki ok. 6000–4000 p.n.e.), m.in. kukurydzy, i zwierząt (w Andach — lama, alpaka, świnka morska, kaczka piżmowa, w Mezoameryce — pies, indyk). Obszar obu Ameryk dzieli się zwyczajowo na 21 regionów archeologiczno-kulturowych (podział wg amerykańskiego archeologa G.R. Willeya); ich rozwój przebiegał bardzo nierównomiernie, w różnym też stopniu zostały przebadane. Najwyżej zaawansowane kulturowo tereny Mezoameryki i Andów Środkowych, o wysoko rozwiniętych systemach religijnych, społecznych i politycznych, oddziaływały w znacznym stopniu na regiony z nimi sąsiadujące; warto jednak zaznaczyć, że niektóre z bardzo istotnych dokonań kulturowych (np. wprowadzenie metalurgii, wynalezienie ceramiki, udomowienie niektórych roślin, głównie manioku) miały miejsce na mniej rozwiniętych terenach.

W historii kultur prekolumbijskich Mezoameryki wyróżnia się 3 okresy: preklasyczny, klasyczny i postklasyczny; w okresie preklasycznym (ok. 2000 p.n.e.–ok. 250 n.e.) obserwuje się przestawienie na osiadły, rolniczy tryb życia, początki produkcji ceramiki (figurki kobiet, naczynia z rytą dekoracją); wówczas też pojawiła się większość cech odróżniających kultury prekolumbijskie tego obszaru od kultur Ameryki Północnej i Ameryki Południowej; pierwszą z wysokich kultur w rejonie Zatoki Meksykańskiej była kultura Olmeków; inne ośrodki kulturowe okresu preklasycznego to Dolina Meksyku (m.in. Copilco, Cuicuilco), Dolina Teotihuacán, stany Puebla (Totimehuacán) i Oaxaca (Monte Albán), zachodnia część Meksyku (stany Nayarit, Jalisco, Colima, Michoacán i Guerrero) — z grupą tzw. kultur Zachodu, oraz obszar kultury Majów (Izapa, Kaminaljuyú); w tym czasie pojawiły się w Mezoameryce najwcześniejsze zabytki pisma (glify). Okres zwany klasycznym (od ok. 250 do ok. 650–900 — w zależności od regionu) przyniósł pełen rozkwit niemal wszystkich dziedzin sztuki; jednym z najważniejszych ośrodków w owym czasie był Teotihuacán; nadal rozwijała się kultura Majów (południowo-wschodni Meksyk, półwysep Jukatan, Gwatemala, Honduras), z ośrodkami: Uxmal, Palenque, Bonampak, Kaminaljuyú, Tikal, Uaxactún czy Copán, które były miastami-państwami, z monumentalną architekturą sakralną i świecką; rozwijały się ponadto kultury Zapoteków (Monte Albán, Mitla) i Totonaków (tzw. klasyczna cywilizacja Veracruz, stanowisko El Tajín). Jako możliwe przyczyny upadku głównych kultur okresu klasycznego (Teotihuacán ok. 750 n.e., klasyczna cywilizacja Majów ok. 900 n.e.) podaje się zazwyczaj kryzys ekonomiczny, konflikty wewnętrzne, epidemie oraz nasilające się najazdy tzw. barbarzyńców z północy, którzy częściowo przyswoili sobie dorobek okresu klasycznego. Okres postklasyczny (od ok. 650–900 do 1521) był zdominowany przez kultury szerzące wpływy przede wszystkim drogą podbojów militarnych; kultura Tolteków (X–XII w.), z głównym ośrodkiem w Tuli, rozwijała się na obszarze środkowego Meksyku, skąd rozprzestrzeniała się na terytoria zamieszkiwane przez liczne, nieraz rywalizujące ze sobą plemiona Majów na Jukatanie (wpływy tolteckie obserwuje się m.in. na stanowiskach Chichén Itzá i Uxmal); w XIV w. dawne ośrodki Zapoteków zostały zajęte przez Misteków (ceramika polichromowana, kodeksy hieroglificzne), którzy zasymilowali się z ludnością miejscową, tworząc w architekturze i sztuce lokalny styl Misteka-Puebla. W początku XIV w., wskutek kolejnej silnej migracji ludności z północy do Doliny Meksyku, powstały zręby olbrzymiego konfederacyjnego imperium Azteków ze stolicą w Tenochtitlánie, które 1519–21 zostało zniszczone przez hiszpańskich konkwistadorów pod wodzą H. Cortésa.

Wpływy kultur prekolumbijskich Mezoameryki można obserwować zarówno w Ameryce Północnej (prawdopodobnie w kulturach budowniczych kopców, zwaną też kulturą kopców grobowych: Adena — dolne Ohio, ok. 500–100 p.n.e., i Hopewell — południowe Ohio i obszary Środkowego Zachodu USA, ok. 100 p.n.e.–500 n.e., w kulturze Missisipi — tzw. Wschodni Obszar Leśny, ok. 800–1500 n.e., oraz w kulturach Południowego Zachodu USA: Anasazi, Mogollon, Hohokam, od początku naszej ery do 1500–1700, zwłaszcza polichromowana ceramika, osiedla o charakterze wczesnomiejskim, założenia irygacyjne, sieci handlowe), jak i w Ameryce Południowej (w kulturach obecnej Kolumbii: San Agustín, Czibczów, Quimbaya, ok. 300–1600, charakteryzujących się wyrobami złotniczymi na najwyższym poziomie artystycznym, i w kulturach obecnego Ekwadoru: Bahía, ok. 500 p.n.e.–500 n.e., Manteño, ok. 500–1500 n.e.), a także na przyległych terenach Ameryki Środkowej, gdzie mieszały się z wpływami ośrodka środkowoandyjskiego.

Kluczowe dla historii kultur prekolumbijskich obszaru środkowoandyjskiego (obejmującego Ekwador, Peru, Boliwię, północne Chile i północno-zachodnią Argentynę, czyli tereny, które w ostatniej fazie rozwoju kultur prekolumbijskich należały do państwa Inków — Tahuantinsuyu) są pojęcia: „horyzontu” (oznaczającego okresy względnego ujednolicenia kulturowego dużej części tego obszaru) i „okresu przejściowego” (czasy rozdrobnienia i rozwoju kultur regionalnych). Początki monumentalnej architektury wczesnych centrów ceremonialnych obserwuje się na terenie Andów już w późnych fazach okresu preceramicznego (koniec III tysiąclecia p.n.e.) na takich stanowiskach, jak Kotosh czy El Paraíso; w okresie formatywnym (obejmującym okres inicjalny i horyzont wczesny, czyli ok. 1800–ok. 200 p.n.e.) pojawiła się ceramika, a w dolinach wybrzeża obecnego Peru upowszechniła się monumentalna architektura ceremonialna (wybrzeże środkowe — struktury budowane na planie litery U; wybrzeże północne — zabudowania na planie liniowym, z kopcami platformowymi i zagłębionymi w ziemi okrągłymi dziedzińcami); w górach północnego Peru dominację zdobyła tradycja religijna Kotosh. Koniec okresu zróżnicowania kulturowego jest wiązany z opuszczeniem wielu centrów na wybrzeżu i z narodzinami kultu religijnego Chavín (dominująca kultura horyzontu wczesnego, 900–200 p.n.e.: monumentalna architektura, rzeźba i płaskorzeźba kamienna, złotnictwo, w sztuce obecność mitologicznych motywów zoomorficznych: jaguara, węży, ptaków drapieżnych), którego głównym centrum ceremonialnym i pielgrzymkowym, oddziałującym na znaczne tereny Peru, było stanowisko Chavín de Huántar; pod wpływem tej tradycji na północnym wybrzeżu Peru rozwijała się kultura Cupisnique (masywna czarna ceramika zdobiona rytym ornamentem), a na południowym — kultura Paracas (bogato zdobione wielobarwne tkaniny z przedstawieniami istot mitycznych).

Po zaniku stylu Chavín nastąpiło zróżnicowanie regionalne poszczególnych obszarów, które osiągnęło szczyt wraz z rozwojem wielu kultur lokalnych wczesnego okresu przejściowego (ok. 200 p.n.e.–ok. 600 n.e.); do najlepiej poznanych należą kultury: Nazca i Moche. Na takim właśnie lokalnym podłożu powstały na terenie Peru w okresie późniejszym pierwsze silnie ekspandujące imperia andyjskie horyzontu środkowego (ok. 600–ok. 1000): Tiahuanaco i Huari (architektura, rzeźba i płaskorzeźba kamienna, ikonograficzny motyw bóstwa z berłami); rozwój tych kultur jest datowany na 1. połowę horyzontu środkowego, w 2. połowie nastąpił ich polityczny i ekonomiczny upadek. W późnym okresie przejściowym (ok. 1000–ok. 1450) ponownie doszło do rozkwitu odrębnych kultur lokalnych; najlepiej są poznane kultury północnego i środkowego wybrzeża Peru: Chimú (ze stolicą Chan-Chan — olbrzymim miastem zbudowanym z cegły mułowej, charakterystyczną czarną ceramiką figuralną i świetnie rozwiniętą metalurgią) oraz Chancay (ceramika i figurki ludzkie zdobione czarną farbą na białym tle, bardzo wysoki poziom tkactwa); poszczególne organizmy wczesnopaństwowe (tzw. wodzostwa), które rozwinęły się w późnym okresie przejściowym, zostały na krótko przed przybyciem Europejczyków podbite przez państwo Inków — ostatnie panperuwiańskie imperium w czasach horyzontu późnego (od ok. 1450 do 1533–39), zakończonego przybyciem hiszpańskich konkwistadorów pod wodzą F. Pizarra.

Zdecydowanie mniej spektakularnie przebiegał rozwój kultur prekolumbijskich pozostałych obszarów Nowego Świata; do „prowincjonalnych” — głównie ze względu na stopień zaawansowania cywilizacyjnego — regionów Ameryki można zaliczyć tereny Arktyki (kultura Eskimosów), obszary obecnej Kanady i większej części USA oraz tereny wschodniej i południowej Ameryki Południowej (znane głównie ze źródeł etnohistorycznych i etnograficznych). Zapoczątkowany w XVI w. podbój Ameryki spowodował zniszczenie większej części dorobku kultur prekolumbijskich, a podcinając podstawy ich dalszego rozwoju, przyczynił się do gwałtownego upadku tych kultur. Relikty przetrwały jednak w folklorze i sztuce ludowej, czasem też weszły do repertuaru form sztuki kolonialnej; po dzień dzisiejszy inspirują niektóre kierunki współczesnej sztuki amerykańskiej i światowej.

Janusz Wołoszyn

Bibliografia

C.W. Ceram Pierwszy Amerykanin, Warszawa 1977;

E.P. Lanning Peru przed Inkami, Kraków 1985;

J. Gąssowski Indianie Ameryki Północnej od początków po wiek XIX, Warszawa 1996;

M. Coe, D. Snow, E. Benson Ameryka prekolumbijska, Warszawa 1997.

Akwedukty kultury Nazca, Płaskowyż Nazca (Peru)

Nazca, płaskowyż

Nazca kultura, zmumifikowane szczątki, 400 p.n.e.–600 n.e. (Peru)

Palenque, ruiny pałacu (Meksyk)

Tula, posągi tzw. atlantów (Meksyk)

Aztekowie, fragment kalendarza z Codex barbonicus, XIV–XVI w. — Bibliothèque nationale, Paryż

Mapa płaskowyżu Nazca, Muzeum Marii Reiche, Nazca