pismo drukarskie,
każde pismo (zbiór znaków graficznych) utrwalone na nośniku pisma stosowanym w poligrafii do składania tekstów, np. na czcionkach, matrycach (linotypowych, monotypowych i in.), fotomatrycach czy też w postaci fontów komputerowych.
pismo drukarskie
Encyklopedia PWN
Repertuar znaków obejmuje zwykle litery tekstowe (małe, tzw. minuskuły) i wersalikowe (duże, tzw. majuskuły) oraz cyfry, litery ze znakami diakrytycznymi, znaki interpunkcyjne i specjalne. Charakterystyczny obraz liter i in. znaków pisma drukarskiego o jednolitych cechach graficznych nosi nazwę kroju pisma. Istnieją kroje pism, w których zaprojektowano w jednolitym stylu pismo drukarskie kilku alfabetów, np. łacińskie, greckie i grażdankę. Krój pisma drukarskiego podlega ochronie prawnej jako dzieło autorskie. Wielkość znaków pisma drukarskiego jest określona stopniem pisma.
Ze względu na zastosowanie rozróżnia się pismo drukarskie: dziełowe — używane do składania tekstów ciągłych, gł. w książkach i broszurach, akcydensowe — o charakterystycznych cechach kroju, przeznaczone gł. do składania akcydensów (afiszów, folderów, ogłoszeń itp.), gazetowe — do składania tekstów prasowych, gł. gazet, tytułowe — do składania różnego rodzaju tytulariów.
Łacińskie pismo drukarskie
Istnieje kilka klasyfikacji łacińskiego pisma drukarskiego, stosowanych w różnych krajach. W Polsce jest stosowany podział pisma drukarskiego pod względem formy graficznej liter na 4 klasy (rodzaje): antykwy, pisma gotyckiego, pisanki i ksenotypy. Każda klasa dzieli się na 2 grupy: pismo drukarskie dwuelementowe (o zróżnicowanej grubości kresek) i pismo drukarskie jednoelementowe, zw. też linearnym (o jednakowej grubości kresek); wśród ksenotypów występuje też grupa pism drukarskich płaszczyznowych. W każdej z grup istnieją podgrupy pism prostych i pochyłych. W klasie, grupie i podgrupie rozróżnia się pismo drukarskie szeryfowe (znaki pisma są zakończone kreskami, tzw. szeryfami) i bezszeryfowe. W każdej podgrupie można przeprowadzić dalszy podział ze względu na historyczny styl pisma.
Antykwa. Antykwa, zw. też pismem romańskim, jest klasą pisma drukarskiego wywodzącą się z odręcznego pisma włoskich humanistów. Jej majuskuły są oparte na strukturze graficzne kapitały rzymskiej, a minuskuły — na kształcie dojrzałej minuskuły karolińskiej. Charakterystyczną cechą antykwy jest krągłość łuków liter. Ze względu na swoją czytelność (zespół cech wpływających na efektywność czytania) antykwa jest dzisiaj najbardziej rozpowszechnionym rodzajem pisma łacińskiego. W zależności od stylu dominującego w różnych okresach hist. antykwa zmieniała kształt, osiągając duże bogactwo form (antykwa: renes., barok., klasycyst.). Pierwsze czcionki z antykwą, naśladującą pismo odręczne (nazywane littera antiqua, w odróżnieniu od pisma got. zw. wówczas littera moderna), pojawiły się we Włoszech w 2. poł. XV w. (za pierwszą druk. antykwę uważa się antykwę A. Pannartza i C. Sweinheima, którzy 1467 w Rzymie wydrukowali nią dzieło Cycerona Epistulae ad familiares). Rozwój antykw renesansowych weneckiego typu rozpoczął się od pisma drukarskiego opracowanego w Wenecji przez Johanna i Wendelina ze Spiry (1465) oraz N. Jensona (1470). Były one później doskonalone w drukarni A. Manutiusa. Z tej drukarni pochodzi też tzw. italika (F. Griffo, 1501). Na pocz. XVI w. antykwa stopniowo traciła podobieństwo do pisma odręcznego; przykładem są antykwy oprac. we Francji przez S. de Colinesa (1528), C. Garamonda (1544) i in., kopiowane później w całej Europie. W okresie baroku, gł. w drukarniach niderlandzkich (bracia D. i B. Voskens, 1641), powstała antykwa barokowa, która rozwijała się następnie we Francji (P. Grandjean, 1702, i P.S. Fournier, 1731) oraz w Wielkiej Brytanii (J. Baskerville, 1754). Pierwsze antykwy klasycystyczne powstały we Francji, w odlewni czcionek rodziny Didot w Paryżu (1757), oraz w odlewni G. Bodoniego w Parmie (1784). Ich formę rozwinął J.E. Walbaum (1800) w Niemczech, w Weimarze. Na pocz. XIX w. w Wielkiej Brytanii powstały nowe typy antykw jednoelementowych — antykwa linearna szeryfowa (V. Figgins, 1815) i bezszeryfowa (W. Caslon IV, 1816), które zapoczątkowały powstanie różnych krojów jednoelementowych pisma drukarskiego w Europie. Pod wpływem występujących niemal równocześnie kilku stylów w sztuce w XIX w. powstało wiele rodzajów antykw o elementach graficznych łączących cechy elementów różnych stylów. Nastąpił też wówczas wyraźny podział na pismo drukarskie dziełowe i bardziej ozdobne pismo drukarskie akcydensowe.
Uprzemysłowienie produkcji czcionek sprzyjało powstawaniu krojów pism eklektycznych i w złym guście. Próbą powrotu do artyst. form literniczych była działalność (ok. 1890) ang. drukarni W. Morrisa, w której zastosowano antykwy nawiązujące do sprawdzonych hist. wzorców. Na przeł. XIX i XX w. zaznaczył się wyraźny wpływ modernizmu (secesja, Art Nouveau, Jugendstil) na formę pisma drukarskiego. W 1. poł. XX w. rozwój antykw przebiegał w 2 kierunkach. Pierwszy był kontynuacją realist. nurtu i obejmował projektowanie tradycyjnych antykw dwuelementowych, drugi był związany z ideami futuryzmu, konstruktywizmu czy Bauhausu i doprowadził do powstania jednoelementowych antykw o geom. formach. Współczesne projektowanie antykw zmierza do otrzymywania takich form literniczych, które odpowiadają potrzebom automatyzacji procesów wydawniczych oraz optymalizacji czytelności. W Polsce zaprojektowano kilka oryginalnych antykw, a ich twórcami byli m.in.: A. Półtawski (1928), Z. Gardzielewski (1960), H. Sakwerda (1970), H. Nowak (1973).
Pismo gotyckie. Jest najstarszą klasą pisma drukarskiego alfabetu łacińskiego; powstało w XV w. i wywodzi się z odręcznego pisma kodeksowego. W XV i XVI w. wykształciły się jego gł. formy: tekstura, rotunda, szwabacha, gotyko-antykwa i fraktura. Tekstura [łac. textus ‘tkanina’] była pierwszym pismem got. utrwalonym na czcionkach (przez J. Gutenberga) i 1452–55 została zastosowana do wydrukowania Biblii 42-wierszowej. Rotunda [łac. rotundus ‘okrągły’] — pismo got. o zaokrąglonych kształtach, wywodzi się z wł. pisma kaligraficznego z XIII w.; na czcionkach zastosował je po raz pierwszy w Wenecji Wendelin ze Spiry (1472). Szwabacha powstała w 2. poł XV w. w południowych Niemczech jako modyfikacja odręcznej got. bastardy (po raz pierwszy zastosowana do drukowania 1485 przez F. Creussnera w Norymberdze). Fraktura (łac. fractum ‘załamanie’) — pismo niem. renesansu, była do XX w. najczęściej używanym pismem got. (po raz pierwszy użyta 1512 przez H. Schönspergera w Augsburgu); w okresie klasycyzmu produkowano czcionki z frakturami o stat. i ascetycznych formach (np. J.F. Unger, 1793). Pisma got. były stosowane, gł. w Niemczech, do II wojny światowej; ob. są używane jako pisma akcydensowe i tytułowe, pojawiają się też sporadycznie na fontach komputerowych.
Pisanki. Jest to klasa pism drukarskich naśladujących pisma odręczne wykonane różnymi narzędziami: piórem, patykiem, pędzlem i in. Pisanki pojawiały się na różnych nośnikach w całej historii drukarstwa; pierwsze pisanki odznaczały się staranną, kaligraficzną formą i do nich zaliczała się italika (1501) — pismo pochyłe (kursywa), stosowane później jako pismo wyróżniające razem z prostą antykwą. Pisma tego typu (pisma italic), udoskonalone w XX w., znalazły się na współczesnych nośnikach pisma drukarskiego. Do najbardziej znanych pisanek renesansu należą pisma wł. kaligrafów: L. Vicentina (1522) i V. Amphiarea (1548). Pisanki zw. angielskimi wywodzą się z ang. pism kaligraficznych (round hand oraz italian hand), oprac. przez G. Shelleya (1709), Ch. Snella (1712) i in., przeniesionych w XVIII w. na czcionki. We Francji w XIX w. wzorcem dla pisanek było odręczne pismo o nazwie rondé. Oryginalną grupę stanowią pisanki nawiązujące do liternictwa czasów przeddrukarskich, a naśladujące np. starorzymską rustikę lub uncjałę czy niektóre pisma średniowieczne. Współcześnie projektuje się zarówno pisanki kaligraficzne, jak i swobodne, tj. imitujące różne oryginalne narzędzia pisarskie.
Ksenotypy. Ksenotypy, zw. też hybrydami, są klasą łac. pisma drukarskiego o strukturze i in. cechach graficznych znaków znacznie odbiegających od klasycznych wzorów antykwy, pisma gotyckiego czy pisanki i często łączących charakterystyczne cechy pism różnych typów. Do ksenotypów należą pisma płaszczyznowe, w których kształty znaków (liter, cyfr) lub ich fragmentów są zbud. z płaszczyzn figur i mogą dawać wrażenie trójwymiarowości. Projektanci ksenotypów wykorzystują przy tworzeniu pisma deformacje liter, złudzenia opt. itp. Są one produkowane gł. na nośnikach transferycznych (np. na przezroczystych foliach, z których przez pocieranie są przenoszone na odpowiednie podłoże).
Gwałtowny rozwój pism tego rodzaju nastąpił w 2. poł. XX w. w związku z potrzebami grafiki reklamowej. W Polsce projektowaniem ksenotypów zajmowali się m.in. graficy: B. Zelek (1973), E. Krużyńska (1974), B. Żochowski (1975).
Andrzej Tomaszewski
