osobowość

osobowość,

psychol. pojęcie definiowane niejednolicie, najczęściej rozumiane bądź jako zbiór względnie stałych dla danej jednostki właściwości (cech) psychicznych, warunkujących stałość jej zachowania się i postaw, bądź jako zespół warunków wewn., wyznaczający organizację zachowania się człowieka, jego psychiczną tożsamość, kierunki i sposoby przystosowania się do otoczenia i jego przekształcania;

w szerszym znaczeniu pojęcie o.osobowości obejmuje całość warunków biopsychicznych, od których zależy stałość i organizacja zachowania się oraz zdolność człowieka do kierowania samym sobą; w znaczeniu węższym termin ten jest odnoszony tylko do tych właściwości, które decydują o wyborze celów i programów czynności oraz sposobach ustosunkowywania się człowieka do świata (motywy, postawy, potrzeby, przekonania itp.), pomija zaś te, które wyznaczają gł. aspekt sprawnościowy lub stylistyczny zachowania się (inteligencja, zdolności, temperament).

Kształtujące się w toku życia jednostki składniki osobowości można, ze względu na ich funkcje, podzielić na 3 grupy. Mechanizmy motywacyjne określają kierunki dążeń jednostki (potrzeba). Mechanizmy poznawcze (obraz świata i własnej osoby) warunkują orientację człowieka w otoczeniu; w dużej mierze od nich zależy ocena możliwości realizacji celów, do których skłaniają mechanizmy motywacyjne (często za istotny mechanizm poznawczy uznaje się tzw. umiejscowienie kontroli — tzw. jednostki wewnątrz- bądź zewnątrzsterowne). Trzecią grupę stanowią mechanizmy samoregulacji i samokontroli, wśród których podstawową rolę odgrywa tzw. struktura „ja”, ujmowana jako system przekonań dotyczących własnej osoby oparty zarówno na informacjach zewn., jak i własnych obserwacjach; struktura ta umożliwia integrację własnych różnorodnych dążeń i motywów; dzięki niej możliwa jest samokontrola podporządkowująca chwilowe impulsy generalnej strategii życiowej wypracowanej przez jednostkę. Na podstawie m.in. tak pojętych składników osobowości próbowano budować różne jej typologie.

Nie ma jednolitej teorii opisującej kształtowanie się, organizację i zasady funkcjonowania osobowości Do najważniejszych konceptualizacji należą: 1) teorie czynnikowe lub teorie cech przedstawiające osobowość jako hierarchiczną organizację tzw. dyspozycji, cech psychicznych bądź indywidualnie różnicujących wymiarów (R.B. Cattell, H.J. Eysenck), 2) teorie konstytucjonalne (E. Kretschmer, W.H. Sheldon), 3) teorie organicystyczne (K. Goldstein, A. Angyal), 4) teorie dynamiczne, najczęściej o charakterze psychoanalitycznym, traktujące osobowość jako dynamiczną organizację struktur psychicznych i potrzeb, częściowo wrodzonych i o charakterze nieuświadomionym (S. Freud, C.G. Jung, A. Adler, E.H. Erikson), 5) behawiorystyczne teorie społeczne uczenia się, ujmujące osobowość jako organizację nawyków różnego rodzaju, nabywanych w toku uczenia się (J.B. Watson, J. Dollard), wreszcie 6) teorie poznawcze, w których osobowość jest uwarunkowana mechanizmami oraz strukturami poznawczymi — poznawczymi reprezentacjami podmiotu (jednostki) i świata (G.A. Kelley). W perspektywie rozwojowej, z naciskiem na aspekty poznawcze, opisują osobowość m.in. J. Piaget, L. Kohlberg. Pojęcia osobowość używa się także w niektórych nurtach socjologii, gdzie pojmuje się ją najczęściej jako zespół cech i skłonności jednostki ludzkiej (osobowość podstawowa), nad którym niejako są nadbudowane charakterystyczne dla danych zbiorowości, reakcje na sytuacje społ. — np. osobowość narodowa (F. Znaniecki w zależności od kręgów społ., wywierających wpływ na kształtowanie się osobowości, wyróżnił jej typy, jak: „człowiek zabawy”, „człowiek dobrze wychowany”, „człowiek pracy”, „zboczeniec”, „człowiek nadnormalny”, „genialny”). Istnieją także próby tworzenia teorii integrujących różne podejścia.

Nowsze ujęcia kładą nacisk na to, że organizacja i sposób funkcjonowania osobowości nie są całkowicie zdeterminowane ani przez cechy biofiz. człowieka, ani też przez zewn. oddziaływania — wprawdzie jedne i drugie tworzą fundamenty osobowości, ale o jej ostatecznym kształcie decyduje aktywność samej jednostki, przez którą kształtuje się ona jako autonomiczny podmiot, posiadający w mniejszym lub większym stopniu zdolność do samodzielnej oceny siebie i swego otoczenia, także dążący do tego, aby oddziaływać na to otoczenie zgodnie z wytworzonymi przez siebie celami i programami. Podkreśla się także, że osobowość sama przez się nie determinuje postępowania człowieka, a jedynie wyznacza, jak człowiek interpretuje i ocenia to, z czym ma do czynienia, i jakie dążenia w nim powstaną w zaistniałych warunkach; zachowanie się ludzi jest więc zawsze współokreślone przez ich osobowości i przez warunki, w których żyją i działają.