arabska literatura

arabska literatura,

twórczość literacka w arabskim języku klasycznym, literackim oraz w dialektach, która powstawała na terenie Półwyspu Arabskiego, następnie rozwijała się na obszarach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, zajętych przez Arabów w wyniku podbojów.

W VI w. pojawiła się poezja, spisana w VIII i IX w. Poeci pełniący ważne funkcje społeczne w życiu wojowniczych plemion arabskich tworzyli poematy zw. kasydami; najpiękniejsze zebrano w zbiorze mu’allaki. Słynni poeci tego okresu to: Imru al-Kajs, Antara, An-Nabigha, Asz-Szanfara. W 2. połowie VII w. spisano prozą rymowaną Koran, świętą księgę islamu, niedościgniony wzór stylu i pierwsze dzieło prozy arabskiej Tradycje poezji staroarabskiej były kontynuowane bez większych zmian w początkowym okresie islamu (od 622) i za dynastii Umajjadów (661–750). Poeci dworscy, Al-Achtal, Dżarir i Al-Farazdak, zamiast dawnych wodzów opiewali kalifów umajjadzkich. W Mekce i Medynie (Al-Hidżaz) rozwijała się poezja erotyczna (Umar Ibn Abi Rabi’a), w Syrii uprawiał ją kalif umajjadzki Walid II. Wśród plemion beduińskich rozwijała się romantyczna poezja sławiąca nieszczęśliwą, platoniczną miłość, niosącą śmierć kochankom (Lajla i Madżnun). Panowanie Abbasydów (750–1258) to złoty wiek literatury i kultury; uprawiano astronomię, filozofię i medycynę (Al-Farabi, Ibn Sina, Al-Ghazali); dzieła historyczne pisali Al-Kalbi, Abu Mihnaf, At-Tabari; badania Koranu inspirowały powstanie szkół filologicznych w Al-Basrze, Al-Kufie i Bagdadzie, gdzie zasłynęli gramatycy i kolekcjonerzy staroarabskiej poezji: Sibawajhi, Chalil Ibn Ahmad i Al-Asmai (VIII–IX w.); Al-Dżahiz i Ibn Kutajba (IX w.) stworzyli pierwsze dzieła teoretycznoliterackie; w X w. Abu al-Faradż al-Isfahani napisał Kitab al-aghani [‘księga pieśni’], cenne źródło historycznoliterackie. Na dworach Abbasydów rozwijała się poezja, zwana modernistyczną. Poeci Abu Nuwas, Al-Ahnaf, Baszszar Ibn Burd i inni zburzyli układ dawnej kasydy oraz wprowadzili nową tematykę. Reakcją na poezję modernistów była poezja neoklasyczna, nawiązująca do tradycji staroarabskiej (Abu Tammam, Al-Buhturi, Al-Mutanabbi). Nieco później zaczęła rozwijać się poezja filozoficzna i mistyczna (Abu al-Ala al-Ma’arri XI w., Umar Ibn al-Farid XIII w.). W arabskiej Hiszpanii, Al-Andalus (Andaluzja), kwitła w X–XII w. poezja rycersko-miłosna, którą reprezentowali Ibn Zajdun, Ibn Kuzman. W okresie upadku politycznego Arabów (1258–1800) zanikła twórczość oryginalna, zaczęły powstawać kompilacje, encyklopedie i słowniki. W XV w. spisano baśnie Tysiąc i jedna noc.

Okres nowożytny literatury arabskiej rozpoczął się w połowie XIX w. odrodzeniem kulturalnym i literackim pod wpływem literatur europejskich; pod koniec XIX w. grupa pisarzy-emigrantów syryjskich i libańskich stworzyła w USA syryjsko-amerykańską szkołę w literaturze arabskiej; skupieni w niej pisarze (Ar-Rajhani, M. Nu’ajma, Dżubran Chalil Dżubran) byli autorami pierwszych utworów prozatorskich; w Egipcie Dż. Zajdan stworzył cykl powieści historycznych, zrodził się tu również kierunek zwany modernizmem. Po II wojnie światowej, w związku z powstaniem niezależnych państw arabskich, wyodrębniły się literatury narodowe, zachowujące wspólnotę języka i arabskiej tradycji kulturowej; dużą rolę odegrali pisarze z Egiptu. Poetycka grupa romantyków Apollo (Chalil Mutran) wywarła wpływ na poetów Iraku (Az-Zahawi, Ar-Rusafi), Syrii i Libanu (Az-Zirikli, Nizar al-Kabbani, Adonis); młodsze pokolenie poetów-modernistów reprezentują w Iraku Nazik al-Malaika, Al-Bajati, As-Sajjab; na okupowanych terenach Palestyny powstała poezja, której tematem-symbolem jest rodzina oraz ziemia ojczysta (M. Darwisz). Rozkwit twórczości prozatorskiej w Egipcie, zwłaszcza powieści i noweli realistycznej i społeczno-obyczajowej (Taha Husajn, Taufik al-Hakim, Tajmurowie, Jahja Hakki), znalazł odbicie w Iraku (Zu an-Nun Ajjub), Syrii i Libanie (Suhajl Idris, Lajla Balabakki, Al-Udżajli), Palestynie i Jordanii (Zijade, Ghalib Halassa), Sudanie (At-Tajjib Salih). Kraje Maghrebu (Tunezja, Algieria, Maroko) do II wojny światowej znajdowały się pod silnym wpływem kultury francuskiej. Obecnie powstają tam utwory zarówno w języku francuskim (M. Dib, Kateb Yacine), jak i arabskim (Szabbi, Masadi, M.S. Dżabiri).

Bibliografia

J. BIELAWSKI, K. SKARŻYŃSKA-BOCHEŃSKA, J. JASIŃSKA Nowa i współczesna literatura arabska XIX i XX w. Literatura arabskiego Wschodu, Warszawa 1978;

J. BIELAWSKI, J. KOZŁOWSKA, E. MACHUT-MENDECKA, K. SKARŻYŃSKA-BOCHEŃSKA Nowa i współczesna literatura arabska XIX i XX w. Literatura arabskiego Maghrebu, Warszawa 1989.