arabska nauka

arabska nauka,

twórczość nauk. ludów zamieszkujących kalifat arabsko-muzułmański (Arabów, Persów, Żydów i in.), powstająca w języku arabskim od VII w. n.e.

Pierwszy, wczesny okres rozwoju nauki arabskiej (do 750) to zapoznawanie się z dorobkiem wcześniejszych cywilizacji, których tereny w wyniku podbojów zajęli muzułmanie (Persja, Bizancjum), a za ich pośrednictwem — także nauki indyjskiej. Arabowie przejęli istniejące na Bliskim Wschodzie perskie i bizant. instytucje nauk. (np. akad. w Dżundiszapurze).

Drugi okres (ok. 750–ok. 900) charakeryzował się niezwykle intensywną działalnością tłumaczeniową, gł. z języków: syr., gr. i średnioperskiego — działalność ta była prowadzona m.in. w zał. przez kalifa Al-Mamuna w IX w. akad. Bajt al-Hikma. Powstały tu przekłady prac m.in. Hipokratesa, Galena, Dioskuridesa. Tłumacze jednocześnie sami prowadzili własne badania nauk., np. Dżabir Ibn Hajjan w dziedzinie alchemii i chemii, Hunajn Ibn Ishak — medycyny. Wiele dzieł nauki gr. (np. niektóre traktaty Arystotelesa) zachowało się jedynie w przekładach arabskich. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu należy matematyk Al-Chuwarizmi — poprzez jego dzieła dotarły do Europy cyfry ind., które później przekształciły się w używane obecnie cyfry arabskie.

Od X do końca XI w. nauka arabska przeżywała okres największego rozkwitu. Na zachodzie, w arabskiej Hiszpanii okres ten trwał do przeł. XII i XIII w. Uczeni arabsko-muzułm. zaczęli twórczo rozwijać dorobek wcześniejszych cywilizacji. W matematyce (rijadijjat) Arabowie rozwijali idee gr. i indyjskie. Wybitnym matematykiem tego okresu był Al-Battani (Albategnius). Powstały wtedy podstawy algebry, geometrii analit. i trygonometrii. Ogromny dorobek mają uczeni arabskiej w dziedzinie astronomii i ściśle z nią wtedy związanej astrologii. Już Chuwarizmi oprac. tablice astr. używane w Europie do końca średniowiecza. Obserwatoria astr. istniały m.in. w Bagdadzie i Damaszku. Do najwybitniejszych astronomów tego okresu należeli Al-Farghani, Al-Battani i Ibn Tufajl. Większość dzieł arabskich astronomów została przetłumaczona na łacinę. W ten sposób do języka tej nauki weszło wiele terminów arabskich (np. nadir i zenit). Tradycje medycyny (ilm at-tibb) Arabowie przejęli z ośrodka nauk. w Dżundiszapurze. W X i XI w. zaczęła się rozwijać także oryginalna medycyna muzułmańska. Lekarze rozwijali chirurgię oraz wiedzę o anatomii, przeprowadzając badania na małpach. Dokonywano skomplikowanych operacji, których opisy zachowały się w lekarskich traktatach i podręcznikach. Rozwijała się także farmakologia i oftalmologia. Prace takich uczonych jak: Ar-Razi (Rhazes), Ibn Sina (Awicenna) czy Ali Ibn Isa (Jesu Haly), były tłumaczone na łac. i przez wieki były podstawą kształcenia lekarzy (np. Continens Rhazesa i Kanon medycyny Awicenny). W IX w. powstały pierwsze szpitale (bimaristan) w Bagdadzie i Kairze. Tworzyły się również podstawy etyki lekarskiej. Wielkie osiągnięcia zanotowano w dziedzinie alchemii (al-kimja), którą Arabowie przekształcili w podstawy chemii eksperymentalnej, odkrywając i badając wiele pierwiastków i związków chemicznych (np. arsen, fosfor, kwas siarkowy i solny). Na wysokim poziomie stała arabska optyka (ilm al-basarijjat). Jej wybitnym przedstawicielem był Ibn al-Hajsam (Alhazen), z którego prac korzystał m.in. pol. uczony E. Witelo, a także J. Kepler. Ważną dziedziną nauki była mineralogia (ilm al-ma’adin), którą zajmował się m.in. Al-Biruni. Botanika, zoologia i nauki roln. nie stały na tak wysokim poziomie, jak in. nauki. W tych dziedzinach rozwój można dostrzec dopiero w XIII w. (Ibn al-Bajtar). Oprócz nauk przyr. rozwijała się także filozofia (arabska filozofia średniowieczna) oraz literaturoznawstwo, historiografia i geografia powiązana ściśle z literaturą podróżniczą (arabska literatura), prawo islamu (muzułmańskie prawo), teologia, muzykologia (arabska muzyka).

Od ok. 1100 następował upadek oryginalnej twórczości na arabskim Wschodzie, nauka jednak dalej rozwijała się w Andaluzji, gdzie już wcześniej działali m.in. lekarze Ibn Zuhr (Awenzoar) i Ibn Badżdża (Awempace) oraz Ibn Tufajl (Abubacer). Nauka arabska rozwijała się gł. w wielkich centrach: Bagdad, Damaszek, Kair, Kordoba — działały tam odpowiednie instytucje nauk. często związane z meczetami oraz biblioteki liczące niejednokrotnie po kilkaset tys. rękopisów. Pomimo całkowitego upadku cywilizacji arabsko-muzułm. w następnych wiekach, osiągnięcia nauk. Arabów przyczyniły się w dużym stopniu do rozwoju eur. nauki w wielu dziedzinach. Najważniejszą rolę odegrały 2 centra tłumaczeniowe w Palermo i Toledo, gdzie działał Gerard z Cremony — przełożył on z arabskiego na łac. m.in. zaginione w oryginałach dzieła Ptolemeusza, Hipokratesa i Galena.

Odrodzenie nauki w świecie arabskim nastąpiło w XIX w. (nahda). Została ona zorganizowana na wzór eur. — powstało wiele uniw., akad. nauk. i ośrodków badawczych, które jednak opierają się gł. na osiągnięciach nauki zachodniej.

Marek M. Dziekan

Bibliografia

Histoire des sciences arabes, vol. 1–2, éd. R. Rashed, R. Morelon, Paris 1997.