arabska nauka
 
Encyklopedia PWN
arabska nauka,
twórczość nauk. ludów zamieszkujących kalifat arabsko-muzułmański (Arabów, Persów, Żydów i in.), powstająca w języku arabskim od VII w. n.e.
Pierwszy, wczesny okres rozwoju nauki arabskiej (do 750) to zapoznawanie się z dorobkiem wcześniejszych cywilizacji, których tereny w wyniku podbojów zajęli muzułmanie (Persja, Bizancjum), a za ich pośrednictwem — także nauki indyjskiej. Arabowie przejęli istniejące na Bliskim Wschodzie perskie i bizant. instytucje nauk. (np. akad. w Dżundiszapurze).
Drugi okres (ok. 750–ok. 900) charakeryzował się niezwykle intensywną działalnością tłumaczeniową, gł. z języków: syr., gr. i średnioperskiego — działalność ta była prowadzona m.in. w zał. przez kalifa Al-Mamuna w IX w. akad. Bajt al-Hikma. Powstały tu przekłady prac m.in. Hipokratesa, Galena, Dioskuridesa. Tłumacze jednocześnie sami prowadzili własne badania nauk., np. Dżabir Ibn Hajjan w dziedzinie alchemii i chemii, Hunajn Ibn Ishak — medycyny. Wiele dzieł nauki gr. (np. niektóre traktaty Arystotelesa) zachowało się jedynie w przekładach arabskich. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu należy matematyk Al-Chuwarizmi — poprzez jego dzieła dotarły do Europy cyfry ind., które później przekształciły się w używane obecnie cyfry arabskie.
Od X do końca XI w. nauka arabska przeżywała okres największego rozkwitu. Na zachodzie, w arabskiej Hiszpanii okres ten trwał do przeł. XII i XIII w. Uczeni arabsko-muzułm. zaczęli twórczo rozwijać dorobek wcześniejszych cywilizacji. W matematyce (rijadijjat) Arabowie rozwijali idee gr. i indyjskie. Wybitnym matematykiem tego okresu był Al-Battani (Albategnius). Powstały wtedy podstawy algebry, geometrii analit. i trygonometrii. Ogromny dorobek mają uczeni arabskiej w dziedzinie astronomii i ściśle z nią wtedy związanej astrologii. Już Chuwarizmi oprac. tablice astr. używane w Europie do końca średniowiecza. Obserwatoria astr. istniały m.in. w Bagdadzie i Damaszku. Do najwybitniejszych astronomów tego okresu należeli Al-Farghani, Al-Battani i Ibn Tufajl. Większość dzieł arabskich astronomów została przetłumaczona na łacinę. W ten sposób do języka tej nauki weszło wiele terminów arabskich (np. nadir i zenit). Tradycje medycyny (ilm at-tibb) Arabowie przejęli z ośrodka nauk. w Dżundiszapurze. W X i XI w. zaczęła się rozwijać także oryginalna medycyna muzułmańska. Lekarze rozwijali chirurgię oraz wiedzę o anatomii, przeprowadzając badania na małpach. Dokonywano skomplikowanych operacji, których opisy zachowały się w lekarskich traktatach i podręcznikach. Rozwijała się także farmakologia i oftalmologia. Prace takich uczonych jak: Ar-Razi (Rhazes), Ibn Sina (Awicenna) czy Ali Ibn Isa (Jesu Haly), były tłumaczone na łac. i przez wieki były podstawą kształcenia lekarzy (np. Continens Rhazesa i Kanon medycyny Awicenny). W IX w. powstały pierwsze szpitale (bimaristan) w Bagdadzie i Kairze. Tworzyły się również podstawy etyki lekarskiej. Wielkie osiągnięcia zanotowano w dziedzinie alchemii (al-kimja), którą Arabowie przekształcili w podstawy chemii eksperymentalnej, odkrywając i badając wiele pierwiastków i związków chemicznych (np. arsen, fosfor, kwas siarkowy i solny). Na wysokim poziomie stała arabska optyka (ilm al-basarijjat). Jej wybitnym przedstawicielem był Ibn al-Hajsam (Alhazen), z którego prac korzystał m.in. pol. uczony E. Witelo, a także J. Kepler. Ważną dziedziną nauki była mineralogia (ilm al-ma’adin), którą zajmował się m.in. Al-Biruni. Botanika, zoologia i nauki roln. nie stały na tak wysokim poziomie, jak in. nauki. W tych dziedzinach rozwój można dostrzec dopiero w XIII w. (Ibn al-Bajtar). Oprócz nauk przyr. rozwijała się także filozofia (arabska filozofia średniowieczna) oraz literaturoznawstwo, historiografia i geografia powiązana ściśle z literaturą podróżniczą (arabska literatura), prawo islamu (muzułmańskie prawo), teologia, muzykologia (arabska muzyka).
Od ok. 1100 następował upadek oryginalnej twórczości na arabskim Wschodzie, nauka jednak dalej rozwijała się w Andaluzji, gdzie już wcześniej działali m.in. lekarze Ibn Zuhr (Awenzoar) i Ibn Badżdża (Awempace) oraz Ibn Tufajl (Abubacer). Nauka arabska rozwijała się gł. w wielkich centrach: Bagdad, Damaszek, Kair, Kordoba — działały tam odpowiednie instytucje nauk. często związane z meczetami oraz biblioteki liczące niejednokrotnie po kilkaset tys. rękopisów. Pomimo całkowitego upadku cywilizacji arabsko-muzułm. w następnych wiekach, osiągnięcia nauk. Arabów przyczyniły się w dużym stopniu do rozwoju eur. nauki w wielu dziedzinach. Najważniejszą rolę odegrały 2 centra tłumaczeniowe w Palermo i Toledo, gdzie działał Gerard z Cremony — przełożył on z arabskiego na łac. m.in. zaginione w oryginałach dzieła Ptolemeusza, Hipokratesa i Galena.
Odrodzenie nauki w świecie arabskim nastąpiło w XIX w. (nahda). Została ona zorganizowana na wzór eur. — powstało wiele uniw., akad. nauk. i ośrodków badawczych, które jednak opierają się gł. na osiągnięciach nauki zachodniej.
Marek M. Dziekan
Bibliografia
Histoire des sciences arabes, vol. 1–2, éd. R. Rashed, R. Morelon, Paris 1997.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia