wikingowie

wikingowie,

członkowie drużyn skandynawskich podejmujących od końca VIII do 2. połowy XI w. dalekosiężne wyprawy — głównie morskie i rzekami — o charakterze rabunkowym, handlowym, osadniczym lub zdobywczym (wiele wypraw łączyło różne formy działań) do krajów wschodniej, zachodniej i niekiedy południowej Europy, docierający też do cesarstwa bizantyńskiego i kalifatu bagdadzkiego oraz Ameryki Północnej.

Etymologia słowa „wiking” (staronord. víkingr) nie jest jasna; być może pochodzi ono od słowa vik ‘zatoka’ lub od nazwy prow. Viken nad Oslofjordem; zwrot „iść na wiking” oznaczał wyruszenie na mor. wyprawę wojenną. W zachodniej Europie w. byli też nazywani ludźmi północy, tj. Normanami, we wschodniej — Waregami. Epokę ich szczególnej aktywności poprzedziły kontakty w VII–VIII w.: na zachodzie handel fryzyjski z państwem Franków, na wschodzie handel i osadnictwo skand. na wschodnich wybrzeżach bałtyckich, które ukazały atrakcyjność innych krajów dla prowadzenia handlu bądź zdobywania łupów; do podejmowania ekspansji przyczyniło się też względne przeludnienie krajów skand., a z czasem również konflikty polit. związane z kształtowaniem się państw skand. (wyprawy były źródłem majątku i utrzymania drużyny lub sposobem ratunku dla grup zagrożonych); penetrację mórz ułatwiało zastosowanie przez Skandynawów ożaglowania łodzi (VI–VII w.) i doskonalenie sztuki szkutniczej (drakkar); sukcesy wynikały też ze słabości atakowanych państw zachodniej Europy. Epokę najazdów zapoczątkowały ataki Duńczyków na wybrzeża frankijskie (od ok. 790, nasilone w IX w. po śmierci Karola Wielkiego) oraz Norwegów na Anglię (od 793) i Irlandię (od 795); miały one charakter rabunkowych mor. najazdów zbrojnych drużyn, które atakowały obszary nadmor., a wpływając rzekami — również w głębi lądu (m.in. 833 Dorestad, 843 Nantes, 845 Hamburg, kilkakrotnie Paryż, 881 Akwizgran) i wracały z łupami lub okupem; pojedyncze wyprawy dotarły do Sewilli (844, odparta przez Arabów) oraz Pizy (859–861). Od ok. poł. IX w. niektóre drużyny podbijały tereny nadmor., tworząc na nich niewielkie państewka, które ze względu na silną organizację wojsk.-polit. odgrywały niekiedy relatywnie dużą rolę; Norwegowie już od ok. 700 kolonizowali słabo zaludnione Szetlandy, a później opanowali i kolonizowali Orkady, W. Owcze, Hebrydy, część wybrzeży szkoc. i irl., w IX w. zał. królestwa m.in. w Dublinie i na wyspie Man; 865 Duńczycy rozpoczęli podbój ziem anglosaskich i — choć powstrzymywani przez Alfreda Wielkiego — opanowali i kolonizowali wschodnią Anglię (Danelaw), gdzie w 1. poł. X w. zostali podbici przez jednoczące się państwo ang.; 911 wódz skand. Rollon otrzymał w lenno zdobyte przez siebie terytorium w północnej Francji, Normandię. Duńczycy i Norwegowie angażowali się też w handel w strefie północno-zachodniej Europy. Około 860 Norwegowie dotarli do Islandii, którą ok. 870–930 trwale skolonizowali, ok. 985 do Grenlandii, gdzie zał. osiedla, a ok. 1000 do wybrzeży Ameryki Północnej. Na wschodzie Duńczycy i Szwedzi penetrowali południowe wybrzeża Morza Bałtyckiego, lecz zdecydowanie większe znaczenie miały wyprawy szwedz. w IX–XI w. przez zatoki: Fińską i Ryską na obszary wschodnioeur., gdzie Skandynawowie, zw. Waregami, prowadzili zwłaszcza działalność handl., ale także osadnictwo i rozbój, docierając przez ziemie wschodniosłow. Dnieprem do M. Czarnego i Bizancjum (tzw. droga od Waregów do Greków), a Wołgą do Chazarów i ziem arabskich; 860 wyprawa wareska zagroziła Bizancjum, a od 988 ich drużyna tworzyła gwardię cesarzy bizantyńskich. Na Rusi wojownicy i kupcy warescy byli aktywni w obu ośr. kształtującego się państwa — w Nowogrodzie Wielkim i Kijowie; skand. pochodzenia była też dyn. Rurykowiczów, która szybko uległa slawizacji. Teoria uznająca decydującą rolę Waregów w powstaniu państwa ruskiego (tzw. teoria normańska) napotkała w XX w. sprzeciw historyków ros. i sowieckich, negujących znaczenie Skandynawów jako samodzielnego czynnika państwowotwórczego. W końcu X w. ataki Duńczyków na Anglię przybrały formę najazdów organizowanych na wielką skalę przez państwo duńskie; początkowo ich celem było zdobycie łupów lub okupu (danegeld); 1013 Swen Widłobrody, a 1016 Kanut Wielki podbili całą Anglię, gdzie dynastia duńska panowała do 1042. W 1066 klęska wyprawy norweskiej na Anglię (Stamford Bridge) zakończyła ekspansję Norwegów; jest też traktowana jako symbol. koniec epoki wikingów.