Szkocja
 
Encyklopedia PWN
Szkocja, Scotland,
część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej;
obejmuje północną część wyspy Wielka Brytania oraz położone na zachód od niej Hebrydy, a na północy — Orkady i Szetlandy; od południa graniczy z Anglią; powierzchnia 77,9 tysiąca km2, 5,3 mln mieszkańców (2011); stolica — Edynburg. Powierzchnia przeważnie górzysta i wyżynna; w północno-zachodniej części Góry Kaledońskie, ograniczone od południowego wschodu zapadliskiem tektonicznym Glen More, zajętym przez jeziora, m.in. Loch Ness; w środkowej części Grampiany (Ben Nevis, 1343 m), na południe od nich, między zatokami Firth of Clyde na zachodzie i Firth of Forth na wschodzie — Nizina Środkowoszkocka przechodząca ku południowi w Wyżynę Południowoszkocką; główne rzeki: Clyde, Tweed, Tay; największe jezioro — Loch Lomond. Klimat umiarkowany, morski; średnia temperatura w styczniu wynosi ponad 3°C, w lipcu — powyżej 14°C; roczna suma opadów na większej części obszaru ponad 1000 mm, najwyższa w Grampianach — do 3600 mm; na Hebrydach Zewnętrznych nie przekracza 1000 mm, na wschodnim wybrzeżu — 630–810 mm. Góry przeważnie porośnięte roślinnością trawiastą lub krzewami; w krajobrazie dominują rozległe wrzosowiska i eksploatowane torfowiska; ok. 2/3 powierzchni zajmują pustkowia, rzadko zamieszkane; 3/4 ludności skupia się na Nizinie Środkowoszkockiej, na której są położone największe miasta Szkocji — Glasgow i Edynburg; inne główne miasta: Aberdeen i Dundee na wschodnim wybrzeżu.
Część środkowa stanowi jeden z najważniejszych w Wielkiej Brytanii regionów przemysłowych; zanika dominujące niegdyś hutnictwo, przemysł stoczniowy i wydobycie węgla kamiennego; od lat 70. także eksploatacja ropy naftowej i gazu ziemnego z szelfu Morza Północnego; przemysł wysokiej techniki, maszynowy, metalowy, elektroniczny, chemiczny, samochodowy, włókienniczy, spożywczy (browarniczy oraz produkcja whisky), celulozowo-papierniczy, precyzyjny, petrochemiczny (Grangemouth), rybny; wydobycie złota, srebra, rud cynku i chromu; 2/5 produkcji energii elektrycznej w Szkocji dostarczają elektrownie jądrowe Chapel Cross, Hunterston, Dounreay; rozwinięte rybołówstwo morskie (2/3 połowów Wielkiej Brytanii); główne porty rybackie: Peterhead, Aberdeen, Inverness; rolnictwo wysoko zmechanizowane, dominuje hodowla owiec, w niżej położonych regionach — hodowla bydła i uprawa zbóż (pszenica, jęczmień), na południowym zachodzie warzywnictwo; ważną rolę odgrywa leśnictwo; rozwinięta turystyka; główny port morski — Glasgow, lotniczy — Edynburg.
Historia. Ziemie dzisiejszej Szkocji były zasiedlane od III tysiąclecia p.n.e., początkowo przez ludy nieindoeuropejskie, a w 2. połowie I tysiąclecia p.n.e. również przez Celtów. Od lat 80. I w. n.e. do początku III w. próby podboju tego obszaru podejmowali od południa Rzymianie; kilkakrotnie zdołali oni opanować południową część ziem obecnej Szkocji, tj. po linię między zatokami Firth of Clyde a Firth of Forth, gdzie ok. 142 wybudowali umocnienia zwane Wałem Antoninusa, natomiast 83–84 r. (za namiestnictwa Agrykoli w Brytanii) oraz 208–211 (pod wodzą cesarza Septymiusza Sewera) usiłowali również zdobyć górzystą część północną; ostatecznie po 211 Rzymianie wycofali się na linię Wału Hadriana między zatokami Solway Firth a ujściem rzeki Tyne, pozostawiając poza zasięgiem swej władzy całość dzisiejszych ziem Szkocji; ich mieszkańców nazwali Piktami. W wyniku napływu od III w. Celtów z Irlandii (zwanych wtedy Szkotami) oraz najazdów w V–VI w. germańskich Anglów, w VI–IX w. ziemie obecnej Szkocji zamieszkiwały 4 grupy etniczne: Piktowie na północy, irlandzcy Szkoci na zachodzie, Brytowie na południowym zachodzie (w Strathclyde) oraz Anglowie na południowym wschodzie (część królestwa Nortumbrii). Od 2. połowy VI w. ziemie te objęła chrystianizacja, prowadzona głównie przez mnichów irlandzkich, których ważnym ośrodkiem był klasztor na wyspie Iona, założony 563 przez świętego Kolumbę Starszego; od końca VIII w. do początku XIII w. wybrzeża atakowali Normanowie, podbijając i kolonizując część ziem północnych i zachodnich (zwłaszcza wyspy).
W 843 doszło do połączenia się państw Szkotów i Piktów w jedno królestwo, w którym rolę dominującą politycznie i kulturowo odgrywali Szkoci (m.in. na całym obszarze upowszechnił się ich język gaelicki); od X–XI w. Królestwo Szkocji objęło także Strathclyde i północną Nortumbrię (z Edynburgiem). W końcu XI w. na jego stosunki wewnętrzne zaczęły oddziaływać wpływy anglonormandzkie, okrzepła też władza państwowa; przyjęła się zasada primogenitury (zamiast dotychczasowych wyborów wśród członków rodu panującego, powodujących częste walki o tron), utrwalił się system feudalny, od południa rozszerzał się zasięg języka angielskiego; w XII–XIII w. królowie Szkocji umocnili panowanie nad północnymi wyżynami (gdzie do XVIII w. w organizacji społeczeństwa dominował system klanowy), a 1266 uzyskali Hebrydy. Wygaśnięcie 1290 rodzimej dynastii wywołało spór o sukcesję, w który interweniował Edward I angielski; mimo zawarcia 1295 przez Szkotów sojuszu z Francją (tzw. stary alians), 1296 Edward I opanował Szkocję; wszczętą 1297 przez W. Wallace’a walkę o odzyskanie niepodległości zakończyło 1314 zwycięstwo Roberta I Bruce’a nad Anglikami pod Bannockburn; 1328 traktat w Northampton potwierdził niezależność Szkocji. Za panowania dynastii Stuartów (od 1371), a zwłaszcza 1460–1513 za Jakuba III i Jakuba IV nastąpiło umocnienie się państwa; kształtowały się nowożytne struktury polityczne (m.in. parlament), rozwijała kultura i oświata, założono uniwersytety: w Saint Andrews (1411), w Glasgow (1451) i Aberdeen (1495), powstały metropolie kościelne w Saint Andrews (1472) i Glasgow (1492); 1468–72 przyłączono Orkady i Szetlandy; władzę królewską ograniczało możnowładztwo, wykorzystując do umacniania swej pozycji zwłaszcza okresy regencji (kilkakrotne w XV–XVI w.) za małoletniości monarchów; wojny z Anglią, wszczynane 1513 i 1542 w sojuszu z Francją, kończyły się klęskami Szkotów. W XVI w. wpływy reformacji, a zwłaszcza kalwinizmu (działalność J. Knoxa), doprowadziły do zerwania 1560 przez szkocki parlament związku z Kościołem katolickim i przyjęcia Wyznania wiary jako doktrynalnej podstawy narodowej, ewangelicko-reformowanego, prezbiteriańskiego Kościoła Szkockiego; próba rządzenia od 1561 Szkocją przez katoliczkę, Marię Stuart, zakończyła się wymuszoną abdykacją królowej 1567; jej syn, Jakub VI, po śmierci Elżbiety I angielskiej 1603 objął również tron angielski (jako Jakub I), łącząc Szkocję i Anglię unią personalną. Dążenia Jakuba i jego następcy, Karola I (1625–49), do kontrolowania Kościoła (popieranie episkopalizmu) oraz sprawowania władzy absolutnej wywoływały opór szkockich prezbiterian; 1638 zawiązali oni konfederację (Covenant), a 1639 i 1640 odparli zbrojnie armię królewską (tzw. wojny biskupie); po wybuchu 1642 wojny domowej w Anglii Szkoci początkowo poparli Długi Parlament (sojusz z 1643), później przeważyły wśród nich wpływy rojalistyczne i 1649 proklamowali Karola II królem; 1650 i 1651 zostali pokonani przez O. Cromwella, który 1652 włączył Szkocję do wspólnej z Anglią i Irlandią republiki (Commonwealth); nastąpiła faktyczna okupacja kraju przez wojska angielskie; 1660 po restauracji Stuartów przywrócono angielsko-szkocką unię personalną; 1689 zgromadzenie stanów Szkocji uznało przewrót rewolucji angielskiej 1688–89 i objęcie panowania przez Wilhelma III Orańskiego w zamian za ostateczne zaakceptowanie uprzywilejowanej pozycji prezbiterianizmu w Szkocji (1690); opór części klanów wobec nowej władzy złamano siłą (1692 masakra w Glencoe).
W 1707 Anglia przeforsowała przekształcenie unii personalnej w realną; Szkocja stała się częścią Królestwa Wielkiej Brytanii; zlikwidowano odrębny parlament szkocki w Edynburgu i do obu izb parlamentu w Londynie wprowadzono relatywnie niewielkie grupy szkockich deputowanych i lordów; w zamian Szkocja uzyskała pomoc finansową, swobodę handlu z Anglią i jej koloniami oraz gwarancje odrębności sądownictwa, Kościoła i częściowo prawa. W 1715 i 1745–46 Szkocję objęły powstania jakobitów, dążących do przywrócenia panowania Stuartów; represje władz brytyjskich. po 1746 doprowadziły do likwidacji struktury klanów, stanowiących dotąd zaplecze jakobityzmu i szkockiego separatyzmu; tępiono przejawy tożsamości kulturowej górali; usuwanie ich w 2. połowie XVIII w. i w 1. połowie XIX w. z ziemi, którą przeznaczano pod wypas owiec, doprowadziło do znacznego wyludnienia wyżyn. W połowie XVIII w. nastąpiło w Szkocji, a zwłaszcza w południowej części kraju, znaczne przyspieszenie rozwoju ekonomicznego, będące w dużym stopniu skutkiem unii z Anglią i związane z ekspansją angielskiego przemysłu tekstylnego na ziemie szkockie oraz z włączeniem się Szkocji do handlu kolonialnego. Druga połowa XVIII w. i początek XIX w. stały się także okresem bujnego rozkwitu nauki i kultury, znanego jako szkockie oświecenie; jego głównym ośrodkiem był Edynburg; tworzyli m.in.: filozof D. Hume oraz przedstawiciele szkockiej szkoły filozoficznej, ekonomista A. Smith, wynalazca J. Watt, poeci — R. Burns, J. Macpherson, A. MacDonald, powieściopisarz W. Scott; powstały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Królewskie w Edynburgu (1783) i Królewska Akademia Szkocka (1826); od 1802 ukazywało się wybitne pismo polityczno-literackie „Edinburgh Review”. W końcu XVIII w. Szkocję objęła rewolucja przemysłowa, na południu kraju rozwijał się przemysł ciężki i górnictwo, rozpoczął się szybki przyrost ludności (w okresie 1800–1900 z 1,5 do 4,5 mln). W ciągu XVIII–XIX w. Szkocja zrosła się z Anglią w jeden organizm społeczny i gospodarczy, a jej historia stała się częścią historii brytyjskiej, mimo zachowania wielu odrębności. W XIX w. w rywalizacji między Partią Liberalną a Partią Konserwatywną większe poparcie wśród Szkotów uzyskiwali liberałowie; 1888 została założona Szkocka Partia Pracy; 1885 przy rządzie brytyjskim powołano urząd sekretarza do spraw Szkocji, 1926 podniesiony do rangi ministerstwa (z sekretarzem stanu), a 1939 przeniesiony z Londynu do Edynburga (głównie sprawy oświaty, ochrony zdrowia, rolnictwa); w latach 20. i 30. XX w., m.in. pod wpływem kryzysu ekonomicznego, nastąpiło ożywienie tendencji narodowych i separatystycznych; 1934 powstała Szkocka Partia Narodowa (SNP); po II wojnie światowej żądania autonomii politycznej dla Szkocji lub nawet jej niepodległości nasilały się dwukrotnie: w reakcji na centralistyczną politykę rządu C. Attleego (1949–50 manifest domagający się m.in. niezależnego parlamentu podpisało 2,5 mln sygnatariuszy) oraz po rozpoczęciu w latach 70. eksploatacji ropy naftowej na Morzu Północnym, która wywołała ożywienie gospodarcze w regionie północno-wschodnim i pojawienie się opinii o ekonomicznej samowystarczalności Szkocji; 1979 w referendum propozycja autonomii dla Szkocji nie została przyjęta. W 1997 rząd T. Blaira, rozpoczynając realizację programu reform ustrojowych w Wielkiej Brytanii, ogłosił projekt utworzenia autonomicznych władz Szkocji (Parlament Szkocji w Edynburgu i powoływany przezeń rząd z pierwszym ministrem na czele) i przekazania im kompetencji w zakresie jej spraw wewnętrznych (oświaty, zdrowia, samorządu terytorialnego, prawa i porządku publicznego, a także możliwości korekty wysokości podatków ustanawianych przez centralne władze brytyjskie). W przeprowadzonym 1997 referendum propozycje te zostały zaaprobowane przez większość głosujących (74% za propozycją utworzenia Parlamentu Szkocji i 63% za powierzeniem mu kompetencji podatkowych); pierwsze wybory do Parlamentu (129 członków wyłanianych w wyborach powszechnych według mieszanej ordynacji większościowo-proporcjonalnej na 4-letnią kadencję) przeprowadzono V 1999; zwyciężyła Partia Pracy, która utworzyła rząd w koalicji z Liberalnymi Demokratami; premier D. Dewar.
Literatura. Niejednolita w warstwie językowej, we wczesnym średniowieczu rozwijała się w języku szkockim (gaelickim). Najstarsze zabytki piśmiennicze: Glenmasan Manuscript (XV w., teksty z XIII w.) i The Book of the Dean (XVI w., teksty poetyckie z XIV w.); dworska poezja bardów przetrwała w tym języku do XVIII w.; podczas walk o suwerenność kraju XVII–XVIII w. (zwłaszcza w okresie powstań jakobickich w połowie XVIII w.) kwitła poezja wolnościowo-patriotyczna (A. MacDonald, Rob Donn), później zachowana jedynie w góralskim folklorze północnej Szkocji. Warstwy wykształcone posługiwały się od średniowiecza angielszczyzną, w której obrębie rozwijał się, zwłaszcza w południowych regionach, dialekt szkocki (tzw. Lowlands lub Lallans). W tym dialekcie powstawały w XIV–XV w. wierszowane kroniki (Bruce J. Barboura) i poematy rycerskie (Wallace Harry’ego Ślepca). Wiersze miłosne tworzył król Jakub I, alegoryczne poematy w stylu chaucerowskim pisali R. Henryson, W. Dunbar, D. Lindsay; w XVI w. historykiem okresu reformacji był J. Knox, tworzył G. Buchanan, wybitny poeta i humanista, w XVII w. — W. Drummond. W XVIII w. wyróżnili się (także w literaturze angielskiej) prozaicy: J. Boswell, T. Smollett, H. Mackenzie; w poezji J. Macphersona i W. Scotta odrodziła się tradycja ballady szkockiej; zapowiedzią romantyzmu była patriotyczno-ludowa liryka R. Burnsa. W XIX w. sławę światową zdobyły powieści Scotta i R.L. Stevensona; obyczajowość dawnej Szkocji ukazywała M. Oliphant. Współcześnie literatura szkocka stanowi nurt regionalny literatury angielskiej (G. Blake, E. Linklater, C. Mackenzie); w dialekcie tworzą nieliczni pisarze (Sir A. Gray, S.G. Smith) i poeci (H. Mac-Diarmid, S. Maclean, G.C. Hay, I.C. Smith, D. MacAulay).
Muzyka. W szkockiej muzyce ludowej zachowało się wiele archaicznych form, m.in. tańce, obrzędowe pieśni doroczne, charakterystyczne ballady o celtyckim rodowodzie, wykonywane dawniej z towarzyszeniem rozpowszechnionych w północnej Europie harf; tańce górali szkockich (reel i strathspey) zwykle w szybkim tempie i metrum (częste rytmy lombardzkie, zwane też szkockim, np. ósemka przed ćwierćnutą z kropką). Popularnym instrumentem są dudy. W średniowieczu szkocką muzykę profesjonalną uprawiali bardowie; muzykę religijną dokumentują m.in. Antifonarium i St. Andrews Psalter z XVI w. W XIX w. tworzyli H. MacCunn, A.C. Mackenzie, J.B. McEwen, W. Wallace; w XX w.: E. Chisholm, G.F. Linstead, Ch. Macpherson, I. Whyte. Ważnym ośrodkiem muzycznym jest Glasgow, także Edynburg (od 1947 znane festiwale).
Bibliografia
S. ZABIEGLIK Zarys historii Szkocji, Gdańsk 1993.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Edynburg, widok na miasto i pałac królewski Holyrood, XVI–XVII w.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Grampiany, widok ze szczytu Ben Nevis na dolinę Glenevis (Wielka Brytania)fot. G. Uszyński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia