fonologia
nauka o zależnościach pomiędzy elementami fonetycznymi oraz o funkcjach tych elementów w języku;
[gr. phōnḗ ‘głos’, ‘dźwięk’, lógos ‘słowo’, ‘mowa’],
fonologia
Encyklopedia PWN
Jej rozwój można podzielić na okresy, których granice są nieostre. Fonologia psychologiczna (1880–1920, J. Baudouin de Courtenay, wczesne lata szkoły praskiej) ujmowała elementy fonetyczne w kategoriach procesów duchowych, traktując fonem jako odwzorowanie w duszy fiz. elementów dźwiękowych języka. Fonologia funkcjonalna (1920–40, N.S. Trubieckoj, R. Jakobson) badała dystrybucję głosek, ale za podstawę definicji fonemu przyjmowała relacje semantyczne (formy i znaczenia wyrazów). W fonologii strukturalnej (1940–60, K.L. Pike, L. Bloomfield), zw. też fonemiką, odrzuca się wszelkie odniesienia do procesów psychicznych oraz semantyki, opierając system fonemów na zasadach dystrybucyjnych (dystrybucjonizm) uzupełnionych kilkoma dodatkowymi kryteriami, m.in. kryterium symetryczności systemu. Fonologia generatywna (od 1960, M. Halle, N. Chomsky) łączy ściśle problematykę fonetyczną z morfologiczną i przyjmuje abstrakcyjno-mentalistyczny poziom opisu, w którym postuluje się „wyjściowe” (podstawowe) formy wyrazów o postaci matryc, gdzie poszczególne rzędy stanowią binarne (+, –) cechy dystynktywne, a kolumny odpowiadają segmentom. Granice tych segmentów występują w miejscach, w których co najmniej jedna cecha zmienia znak z wartości + na – lub odwrotnie. Z form wyjściowych wywodzi się poprzez zastosowanie kilku rodzajów reguł formy powierzchniowe (tzw. reprezentacje fonetyczne), mające bezpośrednią interpretację fizyczną. W skrajnych odmianach fonologii generatywnej wyjściowe formy wyrazów są odległe od form powierzchniowych, np. wyraz siostrzyczka ma postać wyjściową sestr + ik + ek + a. W ostatnich latach fonologia generatywna ewoluuje w kierunku odmiany zw. fonologią naturalną, w której formy wyjściowe są bardziej zbliżone do obiektywnej rzeczywistości; z klasycznej f. generatywnej wyłoniły się również f. autosegmentalna i f. metryczna, które zajmują się zestrojami, a więc sylabami, stopami i akcentem.
