Baudouin de Courtenay Jan Ignacy Niecisław

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Baudouin de Courtenay

[bo:d^uę̣ dö kurtönẹ]

Jan Ignacy Niecisław , ur. 13 III 1845, Radzymin, zm. 3 XI 1929, Warszawa,

najwybitniejszy polski językoznawca, jeden z największych lingwistów świata.

Urodził się 13 III 1845 w Radzyminie. Pochodził z arystokratycznej rodziny francuskiej, która osiedliła się w Polsce w XVIII w. Według tradycji rodzinnej wśród protoplastów jego rodu miał być jeden z synów króla Ludwika VI. W latach 1862–66 Baudouin de Courtenay studiował w Szkole Głównej w Warszawie, następnie w Pradze, Jenie, Berlinie i Lipsku, gdzie 1870 uzyskał tytuł doktora filozofii, w tymże roku został docentem gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich w Petersburgu. W latach 1875–83 kierował katedrą indoeuropejskiego językoznawstwa porównawczego i sanskrytu uniwersytetu w Kazaniu, 1884–99 był profesorem słowiańskiej gramatyki porównawczej na uniwersytecie w Dorpacie, 1893–1900 — profesorem językoznawstwa porównawczego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Powrócił do Petersburga, gdy rząd w Wiedniu nie wyraził zgody na jego dalszą pracę w Krakowie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1918) przeniósł się do Warszawy, gdzie na na uniwersytecie wykładał gramatykę porównawczą jezyków indoeuropejskich i słowiańskich oraz sanskrytu. Stworzył (przy współpracy M. Kruszewskiego) tzw. kazańską szkołę w polskiej lingwistyce, był prekursorem praskiej szkoły fonologicznej; członek wielu akademii nauk, m.in. od 1887 AU (od 1919 PAU), od 1897 Petersburskiej Akademii Nauk. Był także autorem ponad 300 prac naukowych. Był inicjatorem i redaktorem najstarszego polskiego czasopisma filologiczno-językoznawczego „Prace Filologiczne” (od 1885), jeden z założycieli Polskiego Towarzystwa Językoznawczego utworzonego 1925 w Krakowie.

Wszechstronne zainteresowania

Zainteresowania Baudouina de Courtenay były wszechstronne: zajmował się on językami słowiańskimi (polskim, rosyjskim, słoweńskim), indoeuropejskim (litewskim, łaciną, greką i sanskrytem), a przede wszystkim językoznawstwem ogólnym i teorią języka (zwłaszcza językoznawstwem ogólnym i zagadnieniami alternacji). Główne jego zasługi dla językoznawstwa teoretycznego to opracowanie roli analogii językowej i alternacji fonetycznych oraz pojęcia fonemu, najpierw jako „ruchowego elementu morfemu”, później jako „psychicznego odpowiednika głoski”. Rozróżniał 2 dyscypliny zajmujące się dźwiękami mowy: antropofonikę (dzisiejsza fonologia) i fonetykę. Zwracał uwagę na społeczny charakter języka. Do prac Baudouina de Courtenay nawiązywał F. de Saussure oraz praska szkoła fonologiczna.

Język jako zjawisko psychsocjalne

Baudouin de Courtenay pojmował język jako zjawisko psychosocjalne, byt „kolektywno-indywidualny”. Jako jeden z pierwszych w lingwistyce światowej uzasadnił teoretycznie pogląd, iż język jest systemem wzajemnie powiązanych ze sobą rozlicznymi relacjami elementów; dotyczy to również ścisłego odróżniania przez niego ewolucyjnej i statycznej analizy języka oraz podstaw typologii języków. Rozróżniał język jako system znaków i mowę jako realizację tego systemu przez poszczególne jednostki. Podkreślał wagę badania języków żywych oraz języków małych grup narodowościowych, popierając określone badania dialektów. Zajmował się także teorią pisma, socjalną i profesjonalną dyferencjacją języka oraz dialektologią i leksykografią. Cenne jest (zwłaszcza dla rusycystyki) uzupełnienie i wydanie słownika języka rosyjskiego W. Dala (tzw. wydanie baudouinowskie). Dla polonistyki wyjątkowo cenne są prace dotyczące historii języka polskiego do XVI w., zarys historii języka polskiego i prace dotyczące dialektów polskich, zwłaszcza gwary kaszubskiej. Wszystkie prace Baudouina de Courtenay były oparte na obszernym, dobrze udokumentowanym materiale faktograficznym, a zarówno pod względem materiałowym, jak i ogólnoteoretycznym były najczęściej prekursorskie dla lingwistyki polskiej i światowej.

Działalność społeczna

Znana i ceniona była także działalność Baudouina de Courtenay na polu społecznym, zwalczał publicznie (również w wielu artykułach) uprzedzenia rasowe, narodowościowe i polityczne. W 1922 został wysunięty przez mniejszości narodowe w Polsce jako kandydat na prezydenta państwa. Był także zwolennikiem i propagatorem esperanta. Zmarł 3 XI 1929 w Warszawie.

Najważniejsze prace

Napisał ponad 300 prac naukowych po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku. Najważniejsze z nich to: Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Declination (1868), O driewniepolskom jazykie do XIV stoletija (1870), Opyt fonietiki rjezjanskich goworow (1874), Próba teorii alternacji fonetycznych (1894), Kaszubskij „jazyk”, kaszubskij narod i „kaszubskij wopros” (1897), Psychologia języka ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego (t. 1 1904), Szkice językoznawcze (1904), Zarys historii językoznawstwa czyli lingwistyki (glottologii) (1949), Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915), Wstęp do językoznawstwa (1917), Zarys historii języka polskiego (1922), Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974), Dzieła wybrane (t. 1–6 1974–1990), O języku polskim. Wybór prac (1984).