Zagłębie Staropolskie, Staropolski Okręg Przemysłowy,
okręg przemysłowy w rejonie Gór Świętokrzyskich, najstarszy i największy okręg górniczo-hutniczy i obróbki metali na ziemiach polskich.
Zagłębie Staropolskie
Encyklopedia PWN
Już w paleolicie istniały tu kopalnie hematytu i krzemienia (Orońsko, Wierzbica), w neolicie Krzemionki stanowiły wielki ośrodek wydobycia i obróbki krzemienia (pochodzące stąd narzędzia i broń używano w znacznej części środkowowschodniej Europy). W II–III w. istniał tu jeden z większych w Europie ośrodek górnictwa i hutnictwa rud żelaza, eksploatowanych powierzchniowo i podziemnie (szyby o głębokości do 16 m). W średniowieczu i czasach nowożytnych przeważająca część obszarów Staropolskiego Okręgu Przemysłowego należała do króla, biskupstwa i kapituły krakowskiej oraz biskupów kujawskich. Eksploatacja rud ołowiu rozwijała się szczególnie w XIV–początku XVII w., rud miedzi — głównie od połowy XV do początku XVII w. (m.in. Białogon, Kostomłoty, Miedziana Góra, Miedzianka, Niewachlów, Polichno); z najbogatszych rud uzyskiwano srebro; górnictwo i hutnictwo rud żelaza — głównie w XVI–1. połowie XVII w. (w 1. połowie XVI w. pracowało tu blisko 70% kuźnic istniejących w Koronie, w 1. połowie XVII w. — ponad 50%); w początku XVII w. pierwsze wielkie piece (Bobrza, Samsonów, Cedzyna); eksploatowano złoża skalne: piaskowce m.in. w Szydłowcu i Wąchocku, wapienie w Pińczowie, marmury w Chęcinach; sól uzyskiwano m.in. w Bejscach, Busku i Solcu. Po zastoju w 2. połowie XVII w. ponowny rozwój górnictwa i hutnictwa od lat 30. XVIII w. — działało tu 26 wielkich pieców (na 32 w całej Koronie) i ok. 170 kopalń rudy; rozbudowane zakłady metalowe i zbrojeniowe (m.in. Gowarczów, Kozienice, Maleniec, Pomyków, Przysucha, Samsonów, Suchedniów). Od 1795 w zaborze austriackim, od 1809 w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Królestwie Polskim. W XIX w. szybki rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego; 1816 utworzono w Kielcach Główną Dyrekcję Górniczą i Szkołę Akademiczno-Górniczą, 1817 S. Staszic opracował projekt rozbudowy przemysłu żelaznego wzdłuż rzeki Kamiennej z głównym ośrodkiem w Starachowicach, realizowany od 1824 pod kierunkiem K. Druckiego-Lubeckiego; 1833 kopalnie i huty rządowe oddano w administrację Banku Polskiego, powstały przemysłowe zakłady, m.in. w Michałowie, Nietulisku, Ostrowcu Świętokrzyskim, Starachowicach; 1845, wobec zbyt małej chłonności rynku, ograniczono inwestycje; znaczna część kopalń i hut została unieruchomiona lub zmniejszyła produkcję. W latach 80. XIX w. konkurencja nowoczesnego górnictwa i hutnictwa Zagłębia Dąbrowskiego spowodowała szybkie zmniejszanie się znaczenia Staropolskiego Okręgu Przemysłowego: 1878 dawał on ok. 90% produkcji surówki Królestwa Polskiego, 1890 tylko ok. 40% i ok. 17% żelaza i stali; na początku XX w. produkcję na większą skalę utrzymało tylko parę zakładów. W 1928 w Staropolskim Okręgu Przemysłowym produkowano ok. 11% całości polskiej surówki i 6,3% stali (głównie huty w Ostrowcu Świętokrzyskim i Starachowicach); dopiero w okresie tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego rozpoczął się ponowny rozwój przemysłu w Staropolskim Okręgu Przemysłowym. W okresie II wojny światowej nastąpiła znaczna dewastacja zakładów przemysłowych; po wojnie ich powolna odbudowa. Około 1970 zaprzestano eksploatacji niskoprocentowych rud żelaza, natomiast wydobywa się surowce dla przemysłu materiałów budowlanych (wapienie, w tym „marmury” kieleckie, piaskowce, kwarcyty, piaski szklarskie i sylikatowe); największe zgrupowanie przemysłu występuje na obszarze 2 krzyżujących się w Skarżysku-Kamiennej pasów (wzdłuż linii kolejowej Warszawa–Kraków, Radomsko–Lublin); rozwinięty przemysł metalowy (Kielce, Końskie, Stąporków), środków transportu (Starachowice, Kielce), maszynowy (Skarżysko-Kamienna, Kunów), hutnictwo żelaza (Ostrowiec Świętokrzyski), materiałów budowlanych (ośrodki na południe i zachód od Kielc — tzw. Białe Zagłębie) oraz ceramiki szlachetnej (Ćmielów, Suchedniów); największe ośrodki przemysłowe: Kielce, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski.
