Rosja. Teatr
 
Encyklopedia PWN
Rosja. Teatr.
Pierwsze elementy widowiskowe pojawiły się w staroruskich pieśniach obrzędowych, w korowodach oraz lud. obrzędach weselnych i karnawałowych. Od XI w. skomorochy zaczęli wystawiać pierwsze teksty dram. (znane dziś z zapisów z przeł. XVIII i XIX w.), których tematem były gł. legendy i hist. zdarzenia; teatr ich tępiła cerkiew, a 1648 car wydał zakaz występowania. W XVI w. pojawiły się cerkiewne widowiska bożonarodzeniowe i wielkanocne. W XVII w. powstał kierowany przez Akad. Słowiańsko-Grecko-Łacińską w Moskwie, wzorowany na zachodnioeur. teatrze jezuickim, cerkiewny teatr szkolny, który działał m.in. w Nowogrodzie Wielkim, Twerze, Tobolsku, Rostowie, Smoleńsku; w XVIII w. przekształcił się w instytucję świecką, prezentując gł. klasycyst. dramaty panegiryczne. Próby założenia stałego teatru zaw. podejmowali ros. carowie; pierwszy teatr zaw. powstał 1672 na dworze Aleksego Romanowa; czerpiąc wzory z niem. teatru szkolnego wystawiano w nim, w językach niem. i ros., widowiska oparte na motywach antycznych i bibl. oraz niem. przeróbki dramatu elżbietańskiego; 1676, po śmierci cara, teatr wraz z działającą przy nim szkołą aktorską (zał. 1672) zamknięto. Ponownie teatr zaw., tym razem publiczny, zorganizował Piotr I Wielki; widowiska teatr. wykorzystywał dla celów polit.; w Petersburgu stały teatr publiczny zał. 1756 caryca Elżbieta; kierował nim A.P. Sumarokow — twórca pierwszych ros. tragedii, grali aktorzy z jarosławskiego zespołu F.G. Wołkowa. Oprócz teatrów w Moskwie i Petersburgu oraz licznych już wtedy teatrów pańszczyźnianych powstawały w XVIII w. teatry w Kałudze, Charkowie, Tambowie, Woroneżu.
Przełom XVIII i XIX w. był okresem ożywienia życia teatr. w Rosji oraz kształtowania się podstaw ros. teatru nar.; nowe teatry powstały w Petersburgu (Teatr Aleksandryjski 1832, Teatr Maryjski 1860) i Moskwie (Teatr Mały 1824, Teatr Wielki 1825). Zniesienie istniejącego do 1882 monopolu teatrów cesarskich pozwoliło przełamać ich akademickość, doprowadziło do powstania teatrów prywatnych, podejmujących próby odnowy ros. teatru w zakresie repertuaru, sztuki aktorskiej, stylu inscenizacji; w czołówce znalazł się Teatr Artystyczny K.S. Stanisławskiego i W.I. Niemirowicza-Danczenki (otwarty 1898) oraz Teatr Korsza (1882), Opera Mamontowa (1885), Teatr Suworinski (1895), Teatr Dramatyczny W.F. Komissarżewskiej (1904), Teatr Niezłobina (1909), Teatr Kameralny A.J. Tairowa (1914), Starinnyj tieatr N.N. Jewrieinowa (działający 1907–08 i 1911–12); zaczęły powstawać także liczne scenki awangardowe i kabarety lit. (Letuczaja mysz, Kriwoje zierkało).
Rewolucja październikowa 1917 stworzyła teatrowi ros. masową widownię, zachęciła do szukania nowych form teatr.; teatry upaństwowiono (1918) i podporządkowano Lud. Komisariatowi Oświaty, którego wydziałem teatr. (TEO) kierował A.W. Łunaczarski; zakładano wiele nowych, m.in. w Piotrogrodzie (Arena Proletkultu 1918, Wielki Teatr Dramatyczny 1919), w Moskwie (Teatr im. Meyerholda 1920, Teatr Rewolucji 1922); powstały teatry mniejszości nar., teatry dla dzieci i młodzieży robotniczej. Bujny rozkwit przeżywały teatry ros. w latach 20., gdy swoje najwybitniejsze inscenizacje tworzyli: W.E. Meyerhold, Niemirowicz-Danczenko, Stanisławski, Tairow, J.B. Wachtangow, K.A. Mardżanow. Wielka różnorodność stylów inscenizacji, kilka systemów sztuki aktorskiej (m.in. system Stanisławskiego oraz biomechanika Meyerholda), wprowadzenie do repertuaru oprócz klasyki wielu pozycji współcz. dramaturgii ros. — to cechy charakterystyczne dla tego okresu. W latach 30. i 40. rozwijały się tendencje realist. oparte na systemie Stanisławskiego. Od poł. lat 50. oprócz twórców starszego pokolenia (N.P. Akimow, N.P. Ochłopkow, R.N. Simonow, B.J. Zachawa, J.A. Zawadski), pojawiły się nowe indywidualności młodszego pokolenia reżyserów (G.A. Towstonogow, O.N. Jefriemow, A.W. Efros, J.R. Simonow, B.A. Lwow-Anochin, W.N. Płuczek, B.I. Rawienskich, L.W. Warpachowski, L.J. Chejfic, J.P. Lubimow — twórca Teatru na Tagance w Moskwie, G. Wołczek, W. Fokin, P. Fomienko, M. Rozowski, M.A. Zacharow, A.A. Wasiljew).
Na pocz. lat 90. w teatrze ros. doszło do ostrej polaryzacji stanowisk, powstały nowe struktury życia teatr. i nowe formy organizacyjne teatrów (teatry impresaryjne, antrepryzy), straciło znaczenie część ważnych niegdyś scen (m.in. BDT, MChAT). Życie teatr. inspirują twórcy, którzy uznanie zdobyli w latach 70. i 80. Przedstawiciele pokolenia, które debiutowało w latach 80. i 90., nie stworzyli pokoleniowej formacji artystycznej.
Bibliografia
Materiały pomocnicze do dziejów teatru radzieckiego, red. W. Lwow: t. 1 Z dziejów teatru i dramatu radzieckiego, Warszawa 1954;
t. 2 Z warsztatu radzieckiego aktora i reżysera, Warszawa 1955;
S.W. BALICKI, W. BORYSOW, W. FROŁOW Na scenach polskich i radzieckich, Warszawa 1977;
Z. PODGÓRZEC Życie teatralne Moskwy, Warszawa 1979;
„Pamiętnik Teatralny” 1967 z. 3–4 (zeszyt monograficzny Pięćdziesiąt lat teatru ZSRR).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia