żaglowiec, statek żaglowy,
statek wodny z napędem żaglowym;
żaglowiec
Encyklopedia PWN
zależnie od rodzaju kadłuba rozróżnia się żaglowce 1-kadłubowe (najbardziej rozpowszechnione), 2-kadłubowe (katamarany) i 3-kadłubowe (trimarany); w zależności od liczby żagli i masztów, wzajemnego stosunku wysokości masztów i powierzchni żagli, rodzaju ożaglowania rozróżnia się następujące typy żaglowców (typy ożaglowania): ket, slup, kuter, jol, kecz, szkuner, bryg, bark, barkentyna, fregata.
Zespół żagli na żaglowcu jest zw. ożaglowaniem; zależnie od kształtu żagli i sposobu ich rozpinania na drzewcach rozróżnia się: ożaglowanie rejowe (najstarsze ożaglowanie, ob. stosowane tylko na dużych żaglowcach) — tworzą je żagle o kształcie zbliżonym do prostokąta lub trapezu, przymocowane górną krawędzią do rei zawieszonych w poł. swej długości poziomo na maszcie, w sposób umożliwiający ich obrócenie w płaszczyźnie poziomej wokół masztu o pewien kąt (ok. 45° w każdą stronę); ożaglowanie skośne (suche) — utworzone przez żagle trójkątne lub czworokątne — posiadają je wszystkie rodzaje ożaglowania (poza rejowym); bermudzkie (zw. też marconi) — stosunkowo wąski trójkątny żagiel jest rozpięty między masztem a bomem lub zawieszony na sztagu (ożaglowanie dominujące w jachtingu, gdyż pozwala żeglować ostro na wiatr); gaflowe (czworokątny żagiel rozpięty między masztem, bomem i gaflem, co umożliwia uzyskanie dużej powierzchni żagla) i jego odmiany — huari (guari), a także mniej popularne ożaglowania: lugrowe, łac., rozprzowe, żebrowe, „kleszcze kraba” (stosowane przez wyspiarzy na Oceanie Spokojnym) oraz sztywne lub półsztywne żaglopłaty. Zespół drzewc stanowi omasztowanie: stałe — maszty, bukszpryty, wystrzały; ruchome — bomy, gafle, reje itp.
Liny i łańcuchy służące do podtrzymywania drzewc oraz manewrowania nimi i żaglami stanowią olinowanie (takielunek); rozróżnia się olinowanie stałe — liny najczęściej stalowe, służące do usztywnienia i umocowania drzewc omasztowania: wanty, sztagi, achtersztagi, baksztagi, paduny itp. (przedrostki w nazwach lin oznaczają do czego są one mocowane, np. stensztag — do stengi masztu); olinowanie ruchome — liny służące do podnoszenia i opuszczania elementów osprzętu oraz manewrowania żaglami: fały, szoty, buliny (odciągi), dirki, topenanty i in.; przy ożaglowaniu rejowym — dumpry, gejtawy, gordingi; liny cumownicze (cumy, szpringi).
Historia. Żagla do napędu (gł. pomocniczego, zasadniczy napęd stanowiły wiosła) statków używano już co najmniej 2 tys. lat p.n.e.; aż do XV w. podstawowym typem statku w Europie były wiosłowo-żaglowe galery, jak również bezpokładowe drakkary. Pierwszymi statkami o napędzie wyłącznie żaglowym były okrągłodenne statki fenickie, budowane na pocz. I tysiącl. p.n.e.; w odróżnieniu od wojennych galer były statkami typowo handl., uprawiano na nich żeglugę wzdłuż brzegów; później podobne statki były używane w całym akwenie M. Śródziemnego. W X w. na południu Europy pojawiły się żaglowce o charakterystycznym dużym maszcie przednim i mniejszym na śródokręciu, które w XVI w. rozwinęły się w większe i bardziej ożaglowane karaki. W tym czasie na północy typowym statkiem był najpierw nef, a później płaskodenna koga i nieco większy holk, pocz. (X–XII w.) z 1 żaglem prostokątnym, później trójmasztowy z 2 żaglami prostokątnymi i skośnym żaglem na bezanmaszcie; w XIV w. na 1 maszcie stawiano już kilka żagli. Nieco odmienny typ statku budowano w akwenie O. Indyjskiego, prawdopodobnie już za czasów rzymskich używano tam oceanicznych żaglowców, gł. do handlu z Indiami. W średniowieczu gł. potęgą mor. byli Arabowie. Arabskie dungije, o smukłym kadłubie, ostrym i niskim dziobie, szerokiej i wysokiej rufie, były szybsze i bardziej zwrotne od statków eur., nosiły trójkątny żagiel, tzw. arabski, który pozwalał na żeglugę pod wiatr. Ogromną rolę w rozwoju żeglugi odegrało (XIII w.) zastąpienie steru wiosłowego znacznie bardziej efektywnym sterem piórowym. Pod koniec średniowiecza Portugalczycy, stosując eur. technikę oraz arabski „teorię” ożaglowania i proporcji kadłuba, zbudowali karawelę; rozwój niewielkiej karaweli doprowadził w XVI w. do powstania galeonów, statków transp.-wojennych, silnie uzbrojonych w działa rozmieszczone wzdłuż burt na kilku pokładach. Wraz z zastosowaniem w czasie walki szyku liniowego (XVII w.) galeony zostały nazwane okrętami liniowymi — liniowcami; jednocześnie zaczęto budować statki o ożaglowaniu pełnorejowym, jedynie z małym żaglem łac., później gaflowym na stermaszcie; do celów dozorowych i zwiadowczych stosowano mniejsze, jednopokładowe fregaty lub jeszcze mniejsze korwety. Wraz z rozwojem okrętu wojennego powstało wiele typów słabiej uzbrojonych żaglowców handlowych oraz statków rybackich; oprócz żagli rejowych stosowano ożaglowanie gaflowe i lugrowe. W 2. poł. XVIII i w XIX w. dominowały klipry, mogące rozwijać znaczne prędkości. Obecne żaglowce to niewielkie, prymitywne statki rybackie i transp. Dalekiego Wschodu (np. dżonki), O. Indyjskiego i Oceanu Spokojnego, o konstrukcjach nie zmienionych od stuleci, a także ogromna flotylla jachtów, duże żaglowce szkolne oraz ostatnio budowane żaglowce pasażerskie (wycieczkowe); próbuje się też zastosować napęd żaglowy (jako napęd pomocniczy) na statkach handl. w celu zaoszczędzenia paliwa.
