spis ludności

spis ludności,

podstawowe badanie i źródło danych z zakresu statystyki ludności, mające na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze wg ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych, w oznaczonym momencie, na określonym terytorium.

Istnieją spisy ludności powszechne — obejmujące wszystkich mieszkańców danego terytorium, oraz spisy ludności częściowe — ograniczające się do jego części lub do niektórych kategorii ludności. Powszechny spis ludności musi spełniać 3 warunki: powszechności (obejmuje całą ludność), jednoczesności (jest przeprowadzony określonego dnia), imienności (każda osoba jest spisana z imienia i nazwiska). Niekiedy do tych warunków zalicza się również periodyczność (np. ONZ zaleca, aby powszechne spisy ludności odbywały się co 10 lat, w latach kończących się na 0 lub sąsiadujących z nimi) oraz bezpośredniość (odpowiedzi na pytania spisowe udziela bezpośrednio osoba spisywana, wyjątkowo tylko najbliżsi domownicy). Zasadniczymi pytaniami zawartymi w formularzach są pytania o miejsce stałego zamieszkania i aktualnego pobytu (niekiedy również miejsce zamieszkania i pobytu w momencie urodzenia i poprzedniego spisu), płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo (czasem narodowość), poziom wykształcenia, źródło utrzymania, typ i wielkość gospodarstwa domowego, wielkość i wyposażenie mieszkania itp.

Pierwszych fragmentarycznych spisów ludności dokonywano w starożytnym Egipcie, Persji i Chinach do celów podatkowych, wojskowych lub religijnych; pierwsze nowoczesne spisy ludności przeprowadzano w krajach skandynawskich, np. w Szwecji od 1749 co 5 lat, w USA 1790, na początku XIX w. w Wielkiej Brytanii, Francji, Prusach i Austrii, w Rosji dopiero 1897. W Polsce 1777 dokonano spisu ludności miast, 1787 spisano mieszkańców Warszawy, 1789 odbył się pierwszy spis ludności obejmujący mieszkańców całego kraju, jednak z pominięciem szlachty i duchowieństwa; w Księstwie Warszawskim dokonano spisu ludności 1808 i 1810; rezultaty tych spisów są mało wiarygodne.

W okresie zaborów ziemie polskie zostały włączone w system spisów ludności państw zaborczych; pierwsze wiarygodne wyniki uzyskiwano w zaborze pruskim dopiero od 1840, w zaborze austriackim od 1869; w zaborze rosyjskim jedyny spis ludności odbył się 1897. Pierwszy powszechny spis ludności oparty na nowoczesnych zasadach przeprowadzono dopiero w II RP 1921; nie objął on Górnego Śląska, Wileńszczyzny i miejscowości, które nie były ostatecznie przyznane Polsce, a jego dokładność budzi zastrzeżenia; drugi powszechny spis ludności odbył się 1931 — wątpliwości budzi obiektywizm danych dotyczących przynależności narodowej. Po II wojnie światowej już 15 V 1945 przeprowadzono spis ludności Warszawy, a 1946 powszechny spis ludności, jednak nie imienny (tzw. sumaryczny), o dość ograniczonej liczbie danych; w pełni nowoczesne spisy ludności odbyły się 1950, 1960, 1970, 1980, 1988, 2002.

Najnowszy spis powszechny, datowany na 20 V 2002 (odbył się 21 V–8 VI, razem z powszechnym spisem rolnym), wykazał 38 230,1 tysiąca stałych mieszkańców Polski (niezależnie od tego, czy w momencie spisu przebywali w Polsce czy za granicą), spośród których 786,1 tysiąca przebywało za granicą dłużej niż 2 miesiące (626,2 tysiąca — od więcej niż 1 roku). Stan ten okazał się niższy o ponad 400 tysięcy od liczby ludności szacowanej na środek 2002, wynikającej z bilansów ludności dokonywanych przez GUS w okresie międzyspisowym (1988–2002). Spisano zarazem 34,1 tysiąca stałych mieszkańców innych krajów, którzy przebywali w Polsce dłużej niż 2 miesiące.