Maria
 
Encyklopedia PWN
Maria, Maryja, Matka Boża, Bogurodzica, Najświętsza Maria Panna, ur. przed 20 r. p.n.e., zm. po 30 r. n.e.,
matka Jezusa.
Kalendarium
Urodziła się przed 20 r. p.n.e.. Według Ewangelii Łukasza po zapowiedzi anioła Gabriela (Zwiastowanie) Maria poczęła Jezusa z Ducha Świętego; Ewangelie przedstawiają ją nie tylko w okresie dzieciństwa Jezusa, lecz również jako świadka Męki Pańskiej oraz, wraz z uczniami Jezusa, w chwili Zesłania Ducha Świętego; wg późniejszych tradycji zmarła bądź „zasnęła” po 30 r. n.e. w Efezie. Nowy Testament przypisuje wyjątkowość jej więzi z Jezusem — Synem Bożym „zrodzonym z niewiasty” (List do Galatów); Ewangelie podkreślają wagę jej dziewictwa i posłuszeństwa woli Bożej, Apokalipsa św. Jana nadaje matce Mesjasza rysy alegoryczne Izraela i Kościoła. W teologii chrześcijańskiej Marię określa się przede wszystkim jako Matkę Bożą; ze szczególnej więzi Marii z Jezusem, będącym Bogiem i człowiekiem, wynikają w wierze katolickiej jej dalsze cechy szczególne: jej dziewictwo zachowane po narodzinach Jezusa, uważanych za cudowne, wolność od grzechu, w tym pierworodnego, przyjęcie jej po śmierci z ciałem i duszą do nieba (Wniebowzięcie). Współudział Marii w dziele zbawienia polegał na daniu światu Jezusa, odkupiciela ludzkości, oraz na jej macierzyństwie duchowym wobec Kościoła; ze względu na bliski związek z synem, Maria w szczególny sposób wstawia się za ludźmi i zbliża ludzi do Boga (pośrednictwo w Chrystusie). Wiara i kult związane z Marią są częstym przedmiotem nauczania Kościoła (np. adhortacja Marialis cultus Pawła VI, encyklika Redemptoris Mater Jana Pawła II).
Kult Maryi
Kult Marii jest szczególnie rozwinięty w katolicyzmie i prawosławiu (nieuznającym jednak dogmatu Niepokalanego Poczęcia), natomiast w małym stopniu w protestantyzmie (redukującym wiarę maryjną do stwierdzeń zawartych w Nowym Testamencie). Według teologii kult Marii przewyższa znaczeniem cześć należną świętym, chociaż ustępuje adoracji przysługującej Bogu. Religijność maryjna jest bardzo bogata w liturgii katolickiej i prawosławnej. Oprócz świąt ku czci Marii istnieją nabożeństwa paraliturgiczne (w Polsce majowe z litanią loretańską, październikowe z różańcem). Modlitwy do Marii należą do najczęściej odmawianych (Zdrowaś Maryjo, Magnificat, różaniec). Marię uważa się za wzór pobożności i posłuszeństwa Bogu oraz za wzór osoby ludzkiej; jest opiekunką ludzi we wszelkich sprawach. Maria stanowi często temat piśmiennictwa teologicznego (mariologii) oraz poezji i pieśni religijnych. Celem pielgrzymek maryjnych są sanktuaria z obrazami bądź figurami Marii (np. Matka Boska Częstochowska, Matka Boska Ostrobramska), uważanymi za szczególny symbol jej obecności (ikona), a także miejsca jej objawień (np. Lourdes, La Salette, Fatima, Medjugorie, Gietrzwałd). Obrazy przedstawiające Marię są w krajach katolickich i prawosławnych często wieszane na ścianach w domach prywatnych. Święta: 1 I (Bożej Rodzicielki), 25 III (Zwiastowania), 15 VIII (Wniebowzięcia), 8 IX (Narodzenia), 8 XII (Niepokalanego Poczęcia).
Michał Wojciechowski
W sztukach plastycznych
Maria (Matka Boża, Madonna) należy wraz z Jezusem Chrystusem do najważniejszych i najczęściej przedstawianych postaci w sztuce chrześcijańskiej; jej wizerunki występują od II w., najstarsze — oprócz scen związanych z Jezusem — ukazują Marię w pozie orantki. Po soborze efeskim (431), na którym Marię uznano za Matkę Bożą (Theotokos), ukształtował się typ samodzielnego przedstawienia Marii z małym Jezusem na kolanach — najczęściej ukazana frontalnie, tronująca, z również frontalnie ujętym Dzieciątkiem. Zazwyczaj przedstawiano ją odzianą w czerwoną suknię, ciemnobłękitny płaszcz i maforion, na którym nad czołem i na ramionach widniały 3 gwiazdy, symbolizujące dziewictwo Marii lub Trójcę Świętą.
Rozwój ikonografii maryjnej nastąpił w kręgu sztuki bizantyjskiej, gdzie wykształciło się wiele typów i wariantów ikonograficznych wizerunków Marii: Blacherniotissa, Eleusa, Hodegetria, Nikopoia [‘zwycięska’] — Maria ukazana frontalnie stoi lub siedzi, prezentując również frontalnie ujęte Dzieciątko, Galaktotrophusa — Maria karmiąca Dzieciątko piersią (typ znany w średniowiecznej sztuce zachodniej jako Maria lactans); wzory sztuki bizantyjskiej oddziałały na przedstawienia Marii w sztuce Zachodu. W okresie przedromańskim i romańskim dominował typ reprezentacyjnych przedstawień Marii pełnej majestatu, ukazanej w hieratycznej pozie, tronującej z Dzieciątkiem na kolanach (pojmowanej także jako Sedes Sapientiae, czyli Tron Mądrości); typ majestatyczny w otoczeniu aniołów i świętych był też charakterystyczny dla malarstwa włoskiego XIII–XIV w. (Maestà). W okresie gotyku pojawiło się wiele nowych typów wizerunków, często o złożonych treściach symbolicznych: Madonna na lwach, Madonna na półksiężycu, Maria w ogrodzie zamkniętym (hortus conclusus), Maria w altanie różanej, Maria z jednorożcem (stanowiącym symbol jej dziewictwa i niepokalanego poczęcia), Maria w płaszczu opiekuńczym (Matka Boża Miłosierna, Mater Misericordiae) — rozpościerająca swój płaszcz nad wiernymi, a także przedstawienia grupowe: Sacra Conversatione, Virgo inter Virgines (Maria wśród świętych dziewic). Marii przyporządkowano też wiele symboli, wskazujących na jej cnoty i towarzyszących często jej przedstawieniom, jak: krzew gorejący, zakwitająca laska Aarona, zamknięta brama sanktuarium, zapieczętowane źródło, słońce, księżyc, gwiazda, lilia, zwierciadło. W XV w. zaznaczyły się tendencje (rozwinięte w okresie renesansu) do ukazywania Marii w całym bogactwie uczuć ludzkich — od ujęć lirycznych po dramatyczne — oraz do wprowadzenia do przedstawień elementów rodzajowych i idyllicznego nastroju.
Około 1400 w rzeźbie środkowoeuropejskiej wykształcił się typ tzw. Pięknej Madonny — bardzo młodej Marii o subtelnych, idealizowanych rysach, pojmowanej jako ideał kobiecego piękna. Z drugiej strony, wraz z rozwojem mistyki późnośredniowiecznej, rozpowszechniły się przedstawienia Marii związane z Męką Pańską: Pietà oraz Matka Boża Bolesna (Mater Dolorosa), wyodrębniona ze sceny Ukrzyżowania, często z mieczem (mieczami) zatopionym w sercu, symbolizującym jej boleść. Po soborze trydenckim (1545–63) najpowszechniejszymi typami przedstawienia stały się: Immaculata (Maria Niepokalanie Poczęta) — ukazana frontalnie, w całej postaci, z rękami złożonymi do modlitwy, z księżycem u stóp, depcząca węża owiniętego wokół kuli świata (popularna zwłaszcza w sztuce włoskiej i hiszpańskiej okresu baroku i rokoka); Assunta (Maria Wniebowzięta) — w wieńcu z gwiazd, na tle promienistej glorii, stojąca na półksiężycu; Maria Królowa Niebios.
Od XIX w. wizerunki Marii nawiązywały zazwyczaj do wcześniejszych typów ikonograficznych. Pojedyncze przedstawienia wydarzeń z życia Marii występowały już w sztuce wczesnochrześcijańskiej (Zwiastowanie), ich cykliczne przedstawienia pojawiły się w XII–XIII w., a szczególną popularnością cieszyły się w XIV i XV w. Ich źródłem, oprócz Ewangelii, były apokryfy i legendy (Protoewangelia Jakuba, Złota legenda). Cykle maryjne obejmowały zazwyczaj wydarzenia od spotkania św. Anny i św. Joachima przy Złotej Bramie lub narodzin Marii do jej koronacji; ponadto najczęściej ukazywano: Wprowadzenie Marii do Świątyni Jerozolimskiej, Zaślubiny, Zaśnięcie Marii i jej Wniebowzięcie oraz sceny należące do cyklu chrystologicznego, których uczestniczką była Maria: Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, Ucieczka do Egiptu, Odnalezienie 12-letniego Chrystusa w świątyni, a także Pasja.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Pietà z Villeneuve-lés-Avignon, dzieło przypisywane Enguerrandowi Quartonowi, ok. 1460 — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ikona Matki Bożej Peczerskiej, fresk z Bliźnich Pieczar Ławry Peczerskiej w Kijowie (Ukraina)fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Martini Simone, Zwiastowanie, 1333 — Galleria degli Uffizi, Florencja fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaśnięcie i Wniebowzięcie Marii, ikona z kościoła Wniebowzięcia Marii w Kem, początek XVI w. — Muzeum Rosyjskie, Petersburgfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ghirlandaio Domenico, Narodziny Marii, fresk z kościoła Santa Maria Novella we Florencji, 1486–1490 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Campin Robert, Tryptyk Mérode, ok. 1422 — Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Maria z Dzieciątkiem i dwie święte: Perpetua i Felicyta, ok. 1520–25 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Fesinger Sebastian, figura NMP Niepokalanie Poczętej przed kościołem Franciszkanów w Przemyślu, 1758–59fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Blacherniotissa, Matka Boża w pozie orantki, ikona, pocz. XIII w.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pieta z Lubiąża, ok. 1370 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Weyden Rogier van der, Zdjęcie z krzyża, ok. 1441 — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaśnięcie Marii, kwatera ołtarza z Ptaszkowej, ok. 1440 — Muzeum Diecezjalne, Tarnówfot. T. Bukowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Campin Robert, tryptyk Zwiastowania, ok. 1422 — Metropolitan Museum of Art, Nowy Jorkfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Angelico Fra, Zwiastowanie, po 1436, fresk — Museo di San Marco, Florencja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Duccio di Buoninsegna, fragment poliptyku Maestà, 1308–11 — Museo dell’Opera del Duomo, Sienafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Parmigianino, Madonna z długą szyją (Madonna del Collo Lungo), właśc. Girolamo Francesco Maria Mazzolaok. 1534–36 — Florencja, Galleria degli Uffizi fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cimabue, Tronująca Madonna z aniołami, ok. 1285 — Galleria degli Uffizi, Florencjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eleusa, ikona Matki Bożej Gudohajskiej, XIV w. fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Leinberger Hans, Maria z Dzieciątkiem, Berlin, Gemaldegaleriefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Madonna z Dzieciątkiem i świętymi, bizantyńska rzeźba w kości słoniowej, X w., Waszyngton, Dumbarton Oaks Library and Collectionfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ghirlandaio, Sceny z życia Marii, fragment fresku w Santa Maria Novella we Florencji na zamówienie rodziny Tornabuonich, 1485–90, Florencjafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Lubeka, figura Marii, XV w. — katedra (Niemcy) fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matka Boska z Dzieciątkiem, XVIII w. — Muzeum Skarbiec Katolikosa Ormian, Eczmiadzyn fot. E. Dziuk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pilon Germain, Mater Dolorosa, szkic ceramiczny, 1586 — Luwr, Paryż fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Torcello, mozaika. Madonna, mozaika w apsydzie katedry w Torcello.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vivarini Bartolomeo, Tronująca Madonna ze świętymi, kwatera środkowa tryptyku, 1465 — Museo e Gallerie Nazionali di Capodimonte, Neapolfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Palma Il Vecchio, Madonna z Dzieciątkiem i świętymi, ok. 1525 — Galleria degli Uffizi.fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zwiastowanie z Aix, 1445 — kościół Ste Madeleine, Aix-en-Provence fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matki Bożej Ostrobramskiej obraz, ok. 1620–30 — Ostra Brama w Wilniefot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matki Bożej Częstochowskiej obraz, XIV w., klasztor Paulinów na Jasnej Górze, Częstochowafot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia