Londyn
 
Encyklopedia PWN
Londyn, London Wymowa,
stolica Zjedn. Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, w południowo-wschodniej Anglii, nad Tamizą, w obniżeniu Basenu Londyńskiego, otoczonego kuestami North Downs od południa i Chiltern od północy.
W 1888–1965 istniało County of London (pow. 303 km2); 1965 utworzono Wielki L. (Greater London), składający się z City of London (pow. 2,74 km2) oraz 32 dzielnic — borough (pow. 1580 km2); aglomeracja miejska (ze strefą podmiejską rozciągającą się w promieniu 72 km od centrum L.) skupia ok. 12,3 mln mieszk. (tj. ponad 1/5 ogółu ludności Wielkiej Brytanii). Od 1967 siedziba Wspólnoty Narodów. Międzynarodowe centrum finansowo-handl.; państw. Bank Anglii, 5 największych prywatnych banków krajowych, oddziały kilkuset zagr.; liczne towarzystwa ubezpieczeniowe (najstarsze Lloyd’s of London); giełda papierów wartościowych (większość transakcji świat.) i metali kolorowych; miejsce licznych międzynar. konferencji i układów. L. jest wielkim portem mor., dużym ośr. przem., kult.-nauk. i turyst. oraz węzłem komunikacyjnym. Przemysł regionu londyńskiego zatrudnia ok. 2 mln pracowników i dostarcza ok. 1/4 wartości krajowej produkcji przem.; rozwinięty jest przemysł lotn., samochodowy, elektrotechniczny i elektronicznym, spoż., chem. (w tym petrochemiczny), odzieżowy, skórz., papierniczy, meblarski, poligraficzny i precyzyjny; zakłady przemysłu ciężkiego są skupione gł. we wschodniej części L., wzdłuż brzegów Tamizy, przemysłu lekkiego — w dzielnicach centralnych; nowocz. ośr. przem. powstają obecnie w strefie peryferyjnej L.; w latach 80. zmalało znaczenie funkcji portowych w granicach L., nowe kompleksy basenów portowych, z urządzeniami przeładunkowymi, chłodniami i zakładami przem. powstały wzdłuż nabrzeży Tamizy, na wschód od L. (poniżej Tilbury); 1987 zbudowano szybką linię kol. łączącą nowe doki z centrum L. Aglomerację londyńską obsługują 2 duże, międzynar. porty lotn.: Heathrow (64,6 mln pasażerów, 2000) i Gatwick (32,1 mln pasażerów); podstawą komunikacji miejskiej jest rozbudowana, wielopoziomowa sieć kolei podziemnych (267 stacji); na Tamizie liczne mosty kol. i drogowe (m.in. London Bridge); pod korytem Tamizy 3 tunele. L. jest siedzibą Towarzystwa Królewskiego, Uniwersytetu Londyńskiego (zał. 1836), Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie oraz wielu innych szkół wyższych (w tym zał. 1822 — Król. Akad. Muzycznej, akad. sztuk pięknych) i instytutów nauk.-badawczych; jest także dużym ośr. kult., opera Covent Garden Theatre, słynne orkiestry (London Symphony Orchestra, BBC Orchestra i London Philharmonic Orchestra) oraz teatry (m.in. National Theatre); 1951 powstał Royal Festival Hall (dla największych świat. orkiestr i baletów), 1967 Queen Elizabeth Hall, a 1968 — National Film Theatre; liczne muzea i galerie sztuki, m.in. British Museum, National Gallery, Tate Gallery, Muzeum Viktorii i Alberta, Wallace Collection, Courtauld Institute Galleries, Natural History Museum, London Museum, Science Museum, Imperial War Museum. Najstarszą częścią miasta jest City of London, centrum stanowi otwarty plac, od którego początek bierze 8 ulic; po południowej stronie placu mieści się rezydencja burmistrza (Mansion House), po północnej — Bank Anglii, w pobliżu giełdy handl.: Królewska i Londyńska; na południowy wschód od placu znajduje się twierdza Tower, na zachód większość urzędów, biur korporacji przem., przedsiębiorstw ubezpieczeniowych, reklamowych. Na południowy zachód od City, nad Tamizą, dzielnica Westminster; znajdują się w niej: Opactwo Westminsterskie, Katedra Westminsterska, pałac król. Buckingham, Parlament, siedziba premiera, ministerstwa, New Scotland Yard, poza tym galerie Tate i Narodowa, luksusowe hotele i sklepy, ulice Oxford Street z sąsiednimi Regent Street (ciągną się w kierunku Piccadilly Circus), Sackvile Street i Savile Row tworzą największe w kraju centrum handlowe. Na północ od Westminster — dzielnica Soho, zamieszkana przez imigrantów. Na północ i na zachód od Westminsteru rozciąga się West End z luksusowymi sklepami, domami towarowymi, restauracjami, hotelami, licznymi instytucjami nauk.-kult. (m.in. British Museum) oraz parkami: St. James’s Park (najstarszy), Buckingham Palace Gardens (sąsiaduje z rezydencją król.), Hyde Park (Speakers’ Corner, słynne miejsce wieców i przemówień), Green Park, Kensington Gardens (centrum kult. na pow. 32 ha) oraz Regent’s Park z ogrodem zool. (zał. 1928, pow. 195 ha); na południowym brzegu Tamizy, poniżej Mostu Westminsterskiego, wokół Royal Festival Hall (zbud. 1951) powstało centrum kult. South Bank: zespół sal teatr. (National Theatre), koncertowych i kinowych oraz galerie sztuki. Na wschód od City nowa dzielnica mieszkaniowa zbud. w latach 60.–80. z centrum kult. (Barbican Centre), otwartym 1982. Dzielnice wschodnie, East End, powstały w XIX w. (koncentracja zakładów przem. i towarzyszących im robotniczych slumsów; w większości zniszczone w czasie II wojny światowej). Dzielnice zachodnie i północne Wielkiego Londynu stanowią rozległe obszary budownictwa jednorodzinnego, mieszczą się w nich stadiony sport. Wimbledon i Wembley. Na przedmieściach L. w promieniu kilkudziesięciu km od centrum w ramach planu przestrzennego rozwoju regionu londyńskiego zbudowano miasta ogrody (m.in. Basildon, Harlow, Crawley) z nowocz. przemysłem, funkcjonalnymi osiedlami mieszkaniowymi i dużym udziałem zieleni; 1908 i 1948 w L. odbyły się letnie igrzyska olimpijskie.
Historia. Poświadczone początki miasta (pod nazwą Londinium) sięgają poł. I w. — wkrótce po podboju Brytanii przez Rzym (43 r. n.e.) Londyn był już ważnym ośr. handl.; 60 r. spalony podczas powstania Boudikki, odbud. wg rzym. wzorów urb.; w końcu II w. otoczony murami; dzięki położeniu nad Tamizą (dostępny dla statków mor.) rozwijał się szybko jako port, gł. ośr. handl. i od końca I w. stol. rzym. Brytanii; w IV w. siedziba biskupa; po ustąpieniu Rzymian (ok. 410) losy w V–VI w. trudne do ustalenia. Stolica wczesnośredniow. anglosaskiego królestwa Essexu, od 604 ponownie biskupstwo; na pocz. VIII w. wzmiankowany jako ważne emporium; w okresie najazdów skand. na Anglię (IX–X w.) zdobywany i niszczony przez Duńczyków, mimo to prosperował jako centrum handl.; 886 włączony przez Alfreda Wielkiego do królestwa Wessexu; od XI w. stol. Anglii, jej najludniejsze miasto i największy port (do dziś); ok. 1070 uzyskał od Wilhelma I Zdobywcy potwierdzenie posiadanych już przywilejów, m.in. prawa obioru szeryfa, autonomii sądowej, zwolnienia od ceł; od 1192 wybiera lorda mayora, od 1332 — radę miejską, o której składzie decydowały (rozwijające się od XII w.) cechy i kupieckie gildie; skupił znaczną część ang. kapitału i handlu zagr., przyciągał też kupców obcych (m.in. od XII w. do 1598 faktoria Hanzy); odgrywał dużą, często samodzielną rolę polit. (jak wybór 1135 Stefana z Blois na króla). Centralizacja władzy i ekspansja mor. za Tudorów wpłynęły na dalsze rozrastanie i bogacenie się Londynu: 1566–70 utworzono giełdę, powstawały kompanie handl.; udzielał zdecydowanego poparcia polityce Elżbiety I; w okresie konfliktu parlamentu z królem 1640–48 Londyn, w którym silny był purytanizm, stanowił centrum opozycji antykrólewskiej. Po epidemii 1655 i pożarze 1666 (zniszczenie 80% centrum), odbudowując miasto, znacznie je zmodernizowano (m.in. zaniechano zabudowy drewniane); 1694 zał. Bank Anglii; 1760–66 zburzono obwarowania City; w XVIII w. stał się najludniejszym miastem Europy, osiągając 1 mln mieszk. przed 1800; jednocześnie zdobył rangę ośr. kult. i nauk.: 1660 zostało zał. Tow. Król., 1753 — British Museum, 1836 — uniw.; od 2. poł. XVIII w. rozwój przemysłu, a od XIX w. również wprowadzenie nowych środków komunik. (1836 — kolej, 1890 — pierwsza elektr. kolej podziemna) sprzyjały rozrostowi nowych dzielnic; po 1840 nastąpił natomiast spadek zaludnienia starego centrum (City of London), które nabrało charakteru wyłącznie finansowo-usługowego. Jako stol. Wielkiej Brytanii — mocarstwa eur. i świat. Londyn stał się w XIX w. jednym z najważniejszych finansowo-handl. i polit. centrów świata, miejscem licznych spotkań międzynar. (londyńskie konferencje, 1851 — pierwsza wystawa świat., 1864 założenie I Międzynarodówki). W czasie II wojny światowej cel niem. ataków lotn. i rakietowych; siedziba wielu rządów na emigracji (m.in. od 1940 — prezydenta i rządu RP). W okresie powojennym zachował poważną pozycję w międzynar. życiu polit., kult., a zwłaszcza finansowym; w latach 60. i 70. nastąpił napływ kolorowych imigrantów z byłych kolonii bryt.; trwa proces spadku zaludnienia dzielnic centralnych, a wzrostu — peryferyjnych. Po 1945 największe skupisko Polaków w Wielkiej Brytanii (ok. 40 tys.); gł. ośr. życia społ., polit. i kult. emigracji pol.; siedziba wychodźczych instytucji nauk., teatru, prasy, bibliotek i wydawnictw; 1908 i 1948 w L. odbyły się IV i XIV letnie igrzyska olimpijskie.
Zabytki. Pozostałości rzym. (gł. na terenie City); średniow. twierdza Tower; kościoły rom. z XII w. (m.in. Temple Church, Saint Bartholomew-the-Great); got. opactwo Westminsterskie (XIII–XIV, XVI w., wieże XVIII w.) z partiami z XI w. oraz z późnogot. kaplicą Henryka VII (1503–19); pozostałości pałacu król. — Westminster Hall (XI w., sklepienie XIV w.); Crosby Hall i Woolwich Hall (XV w.); liczne got. kościoły parafialne; Banqueting Hall (1619) i Queen’s House w Greenwich (1616–35) — wzniesione przez I. Jonesa; liczne kościoły i budowle świeckie projektu Ch. Wrena (wzniesione po pożarze 1666), m.in. Katedra Św. Pawła (1675–1710), St. Mary-at-Hill (1670–76), St. James (1681–84), Malborough House (1709), Mansion House (1739–53); kościoły — St. Mary-Le-Strand (1714–17) i St. Martin-in-the Fields (1721–26), oba projektu J. Gibbsa; St. George Bloomsbury (1716–30, N. Hawksmoor); pałace: Horse Guards (1750–58, W. Kent), Somerset House (1776, W. Chambers). W 2. poł. XVIII w. powstała dzielnica Adelphi (rozpoczęta 1768, R. Adam); liczne klasycyst. budowle z końca XVIII i 1. poł. XIX w.: Bank Anglii (1783–92, J. Soane), pałac Buckingham (1703, rozbudowa 1825–36 przez J. Nasha), Giełda Król. (1844, W. Tite); budowle neogot., m.in. gmach Parlamentu (1836–70, ze słynnym Big-Benem, Ch. Barry, A.W.N. Pugin); Tower Bridge (1884–94); katedra Westminsterska (1895–1903, J.F. Bentley) w stylu bizant.; przykłady architektury XX w.: Royal Festival Hall (1951–65, L. Martin i H. Benett), Biblioteka Bryt. (1988, C.S.J. Wilson), reprezentacyjny dziedziniec British Museum (1997–2000, N. Foster), Millenium Bridge (2000, Foster).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Londyn, twierdza Tower od strony Tamizy fot. Glob 4/P. Rojan
Londyn, katedra Św. Pawła (Wielka Brytania)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, Hampton Court fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, Trafalgar Square fot. M. Czerny/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, Banqueting House w pałacu Whitehall (Wielka Brytania) fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, Buckingham Palace (Wielka Brytania)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia