Sri Lanka. Historia

Sri Lanka. Historia.

Legendarnym protoplastą, dominujących dziś, Syngalezów był książę Widźaja, który przybył na Cejlon z północno-zachodnich Indii i dokonał podboju wyspy (V w. p.n.e.). Następna fala osadników dotarła prawdopodobnie od wschodu z rejonu Zatoki Bengalskiej. Przybysze aryjscy z Indii (gł. Sinhalowie) w ciągu 2 następnych stuleci stworzyli państwo w północno-zachodniej części Cejlonu, na obszarze zwanym Radźarata ze stolicą w Anuradhapurze, która IV w. p.n.e.–X w. n.e była głównym ośrodkiem politycznym Cejlonu. Pierwsi przybysze z Indii byli prawdopodobnie wyznawcami hinduizmu, ale już w I w. p.n.e. na wyspie był rozpowszechniony buddyzm, który zyskał status religii państwowej, stając się czynnikiem, wokół którego ukształtowała się tożsamość grupowa przybyszy.

Już w starożytności na wyspie były również obecne społeczności drawidyjskie (gł. Tamilowie), które przybyły z południa Indii (najpóźniej od III w. p.n.e.). Od II w. p.n.e. Tamilowie podejmowali próby podboju terenów północnego Cejlonu. W 145 p.n.e. władca tamilski Elara zdobył Anuradhapurę. Po 15-letniej wojnie król Dutthagamani (panował 161–137 p.n.e.), narodowy bohater Syngalezów, pokonał Elarę, odzyskał Anuradhapurę i jako pierwszy władca syngaleski panował na całej wyspie. Od I do VIII w. n.e. syngaleskie państwo na terenie Radźaraty, ze stolicą w Anuradhapurze, było rządzone na przemian przez 2 dynastie — Lambakannów i Morijów, przy czym okresowo władzę nad Anuradhapurą sprawowali Tamilowie z południowych Indii.

Od IX w. nasiliły się inwazje władców południowoindyjskich na Cejlon. Król Radźaradźa I włączył do imperium Ćolów północny Cejlon, jego syn Radźendra dokonał podboju całej wyspy. Północ Cejlonu ze stolicą w Polonnaruwie pozostała prowincją władców południowoindyjskich do 1070, kiedy Widźajabahu I, jeden z najwybitniejszych władców Cejlonu, ostatecznie przywrócił tam władzę syngaleską, ustanawiając kontrolę nad całą wyspą. Jego następcy nie zdołali utrzymać jedności polit. wyspy; wybuchła wojna domowa, której towarzyszył rozpad struktur państwa. W 1. połowie XIII w. nastąpiła inwazja Tamilów, po której królestwo syngaleskie na obszarze Radźaraty nigdy już się nie podniosło. W XIII w. nastąpił ostateczny upadek Polonnaruwy (1255 przestała być stolicą).

Wobec powtarzających się najazdów z Indii ośrodek władzy przeniesiono na obszary płaskowyżu w centralnej części wyspy. W XIV w. powstało tu królestwo, którego centrum stała się Gampola. W późniejszym okresie stolicę przeniesiono do Senkadagali (obecne Kandy lub Mahanuwara). Na północy wyspy wzrastali w siłę Tamilowie, którzy nigdy nie włączyli się całkowicie w gł. nurt kultury syngaleskiej i stworzyli tu swoje państwo. W 2. poł. XIV w. tamilskie królestwo Dżafny pod panowaniem dynastii Arjaćakrawartich było najpoważniejszą siłą na wyspie. Napór Tamilów z północy wyspy skłonił władców syngaleskich do kolejnej zmiany stolicy — została przeniesiona na zachodnie wybrzeże w okolice Kolombo, gdzie zbudowano fort Dźajawardhanapura, zw. Kotte. W 1415 Parakramabahu VI (1411–66) ustanowił tu stolicę państwa, znanego jako królestwo Kotte. Podporządkował sobie Dżafnę i stał się ostatnim monarchą, który panował nad całą wyspą.

Na początku XVI w. na Cejlonie istniały 3 rywalizujące centra władzy: Kotte, Kandy i Dżafna. W takich okolicznościach pojawili się na Cejlonie pierwsi Europejczycy. W 1505 dotarła do Kolombo flota Lourenço de Almeidy — syna wicekróla Goa, portugalskiej kolonii w zachodnich Indiach. W 1518 Portugalczycy wznieśli fort w Kolombo i rozpoczęli działalność handlową, rywalizując z cejlońskimi muzułmanami (osiedlali się na wyspie w XIII i XIV w.). W 1521 królestwo Kotte wskutek kryzysu rozpadło się na 3 mniejsze. Portugalczycy udzielili pomocy militarnej formalnym zwierzchnikom Kotte, których wkrótce całkowicie sobie podporządkowali. Ostatni z nich Dharmapala (1551–97) przyjął chrzest i 1580 przekazał swe ziemie we władanie królowi portugalskiemu, czyniąc władcami Cejlonu Portugalczyków, którzy stopniowo rozszerzali swoje posiadłości.

Na początku XVII w. tylko królestwo Kandy utrzymało jedność i niezależność wobec dominacji portugalskiej, stając się ostoją buddyzmu. W 1638 król Radźasinha II (1635–87) zawarł sojusz z Holendrami, którzy zgodzili się udzielić mu pomocy militarnej przeciw Portugalczykom w zamian za monopol w handlu. W 1639–58 wojska holenderskie stopniowo wyparły Portugalczyków z Cejlonu. Holendrzy, ustanowili nowy porządek na wyspie, oddali władcy Kandy część terytorium zdobytego na Portugalczykach, nie pozwolili mu jednak objąć rządów w Kotte. Półtora wieku holenderskiej dominacji na Cejlonie stanowiło okres koegzystencji holendersko-kandyjskiej; tylko raz doszło do otwartej wojny — 1762.

Pod koniec XVIII w. Cejlon znalazł się w centrum zainteresowania Brytyjczyków, którzy 1795–96 dokonali oni podboju Cejlonu, bez trudu usuwając Holendrów. Na mocy pokoju w Amiens (1802) Cejlon stał się częścią imperium brytyjskiego. W 1815 Brytyjczycy opanowali Kandy, wkrótce zaczęli zakładać na obszarach Płaskowyżu Centralnego wielkie plantacje herbaty, kawy i kauczuku; zatrudniali ludność miejscową oraz robotników sprowadzanych z Indii, gównie z Tamilnadu i Kerali (tworzą oni obecnie społeczność zw. Tamilami Indyjskimi). W za rządów brytyjskich działała 1833–1920 Radę Legislacyjną, w skład której weszło 3 Cejlończyków jako przedstawicieli głównych społeczności miejscowych: Syngalezów, Tamilów i Burgherów (potomkowie Portugalczyków i Holendrów).

Na przełomie XIX i XX w. zaczął kształtować się ruch wyzwoleńczy, który czerpał inspirację z doświadczeń indyjskich. W 1919 powstał Cejloński Kongres Narodowy domagający się większego udziału w sprawowaniu rządów. Konstytucja z 1920 (z poprawkami 1924) nie przyznawała Cejlończykom żadnej reprezentacji we władzach. Dyskusja o reprezentacji terytorialnej doprowadziła do rozłamu — Tamilowie wystąpili z Kongresu i stworzyli własne organizacje. W 1931 uchwalono nową konstytucję, która wprowadzała m.in. powszechne prawo wyborcze i większy zakres samorządu.

Po zakończeniu II wojny światowej proces wyzwalania się Cejlonu spod władzy brytyjskiej uległ przyspieszeniu. W wyborach 1947 zwyciężyła syngaleska Zjednoczona Paria Narodowa (ZPN), na czele z D.S. Senanayake. W 1948 Cejlon otrzymał status dominium brytyjskiej Wspólnoty Narodów, jako podstawy ustroju państwa przyjęto system demokracji parlamentarnej i zasady gospodarki wolnorynkowej. W wyborach 1955 zwyciężyła Partia Wolności (PW), pod przywództwem S. Bandaranaike, w koalicji ze Zjednoczonym Frontem Ludowym. Rząd Bandaranaike doprowadził do przystąpienia Cejlonu do ONZ (1955) i do ruchu państw niezaangażowanych (1961), natomiast w gospodarce położył nacisk na państwowy interwencjonizm.

Po nadaniu 1956 językowi syngaleskiemu statusu jedynego języka urzędowego Tamilowie, którzy zachowali odrębność kulturową (własny język, odrębna religia — hinduizm), podjęli kampanię tzw. obywatelskiego nieposłuszeństwa, domagając się równouprawnienia. Odpowiedzią Syngalezów były pogromy Tamilów (1958) i przyjęcie kolejnych aktów prawnych godzących w ich interesy (ustawodawstwo antytamilskie pojawiło się już wcześniej, m.in. 1948 pozbawiono obywatelstwa cejlońskiego ponad milionową grupę Tamilów Indyjskich). Reformy w duchu buddyjskim podzieliły także społeczność syngaleską. 1959 premier Bandaranaike został zamordowany, a jego miejsce zajęła żona, S. Bandaranaike. W 1965 do władzy powróciła ZPN (premier D. Senanayake, syn D.S. Senanayake). Próby ożywienia gospodarki nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i 1970 rządy objęła ponownie PW z S. Bandaranaike, która skoncentrowała się na reformie rolnej i poszerzeniu zakresu nacjonalizacji. W 1972 parlament przyjął nową konstytucję, która wzmocniła pozycję rządu i poszerzyła jego uprawnienia (ustawy probuddyjskie i antytamilskie pozostały bez zmian). Cejlon został proklamowany republiką, a nazwę państwa zmieniono na Socjalistyczną Republikę Sri Lanki. 1977 wybory wygrała ZPN, która sprawowała władzę przez następne 17 lat. Konstytucja 1978 wprowadziła prezydencki system rządów (prezydent J. R. Jayawardene) i ponowną zmianę nazwy państwa na Demokratyczno-Socjalistyczną Republikę Sri Lanki.

Do połowy lat 70. Tamilowie usiłowali dochodzić swych praw gł. na płaszczyźnie politycznej w ramach struktury federacyjnej. Nieskuteczność tej metody sprawiła, że 1976 tamilskie partie i organizacje nacjonalistyczne połączyły się w Tamilski Zjednoczony Front Wyzwolenia, który wystąpił z żądaniem utworzenia niezależnego państwa tamilskiego w północno-wschodnim Cejlonie (p.n. Tamililam lub Ilam). Radykalizacja postaw doprowadziła do powstania tamilskich organizacji o charakterze militarnym, w tym 1974 Nowych Tygrysów Tamilskich, później Tygrysów Wyzwolenia Tamilskiego Ilamu (ang. LTTE). Pogrom Tamilów w Kolombo i innych miastach w odwecie za śmierć 13 żołnierzy syngaleskich w Dżafnie (1983) zapoczątkował on trwającą do czasów obecnych wojnę domową. W konflikt lankijski od początku były zaangażowane Indie, początkowo politycznie, 1987–89 także militarnie. Członkowie LTTE przeprowadzali akcje terrorystyczne i zamachy bombowe (często samobójcze) — ich ofiarami padli prezydent R. Premadasa (1993) i były premier Indii R. Gandhi (1991). Najcięższe walki toczyły się wokół Dżafny, gdzie Tamilowie tworzyli struktury odrębnego państwa. Wojna trwała także po wyborach 1994 i objęciu władzy przez Front Ludowy (prezydentem została Ch. Bandaranaike Kumaratunga, córka S. i S. Bandaranaike). Zwycięstwo ZPN w wyborach 2001 ożywiło na krótko nadzieje na pokojowe rozwiązanie konfliktu. W XI 2003 prezydent Ch. Bandaranaike Kumaratunga wprowadziła stan wyjątkowy w całym kraju i zawiesiła prace parlamentu, zarzucając premierowi R. Wickramasinghe podjęcie groźnych dla bezpieczeństwa i integralności państwa ustępstw wobec Tamilów. W wyborach parlamentarnych IV 2004 zwyciężył proprezydencki Zjednoczony Ludowy Sojusz Wolności, na czele rządu stanął M. Rajapakse (od XI 2005 prezydent). Latem 2006 doszło do wznowienia działań zbrojnych. W V 2009 oddziały tamilskie złożyły broń po zabiciu ich przywódcy Velupillaia Prabhakarana. W IV 2010 w wyborach parlamentarnych ponownie zwyciężył Zjednoczony Ludowy Sojusz Wolności (premier D. M. Jayaratne).