planetoidy

planetoidy

[gr. planḗtēs (astḗr) ‘wędrująca’ (‘gwiazda’), eídos ‘postać’, ‘kształt’],

asteroidy, planetki, małe planety,

małe ciała Układu Słonecznego, które odróżnia od pozostałych (komety, meteoroidy) to, że znajdują się obecnie w tych samych mniej więcej rejonach przestrzeni okołosłonecznej, w których powstały, oraz podobny do gwiazd wygląd na niebie.

Będąc prawdopodobnie pozostałościami tworzywa i procesów sprzed ponad 4,5 mld lat, które doprowadziły do uformowania się słonecznego układu planetarnego, planetoidy poruszają się wokół Słońca głównie w tych obszarach, z których oddziaływania grawitacyjne powstających planet nie zdołały ich usunąć, tzn. w pasie głównym planetoid, między orbitami Marsa i Jowisza, oraz w tzw. pasie Kuipera, znajdującym się poza orbitą Neptuna. Ogromna większość planetoid obiega Słońce (w tym samym kierunku co planety) po prawie kołowych orbitach położonych w płaszczyznach bliskich płaszczyznom ruchu wielkich planet. Typowa odległość od Słońca planetoid pasa głównego prawie 3-krotnie przewyższa odległość Ziemi, a średni okres ich obiegu wokół Słońca wynosi 4,5 roku. Odległości planetoid pasa Kuipera są na ogół większe niż trzydziestokrotna odległość Ziemi od Słońca, a pełne okrążenie przez nie Słońca trwa zwykle dłużej niż 200 lat. Tylko niewielka część planetoid porusza się po nietypowych orbitach. Pomiędzy pasem głównym i pasem Kuipera, czyli w obszarze ruchu wielkich planet, obiegają Słońce po eliptycznych orbitach centaury, a po orbitach prawie identycznych z orbitą Jowisza trojańczycy. Wewnątrz pasa głównego, czyli w obszarze ruchu planet ziemiopodobnych, krążą wokół Słońca po orbitach eliptycznych tzw. planetoidy bliskie Ziemi, klasyfikowane w 3 grupach: Amora, Apolla i Ateny. Nietypowo poruszające się planetoidy mogą zbliżać się do planet olbrzymów i czas ich przebywania na obecnych orbitach jest krótszy od wieku Układu Słonecznego; przypuszcza się, że zostały wyrzucone z pasa Kuipera i pasa głównego w wyniku zderzeń i rezonansów (współmierności z ruchem wielkich planet); niektóre z nich są być może wygasłymi jądrami komet. Szczególne zainteresowanie ze względu na niebezpieczeństwo zderzenia z Ziemią budzą te planetoidy, które mogą zbliżać się do Ziemi. Ocenia się, że kilka razy w roku, w odległościach od Ziemi mniejszych niż odległość Księżyca, przelatują planetoidy o średnicach kilkudziesięciu metrów, a uderzenie planetoidy w Ziemię, które może wywołać skutki o charakterze globalnym, następuje średnio raz na kilkadziesiąt mln lat (przypuszcza się, że wydarzenia na Ziemi przed 65 mln lat, związane z wyginięciem dinozaurów, były spowodowane jej zderzeniem z planetoidą o rozmiarach ok. 10 km).

Planetoidy są na ogół nieregularnymi bryłami o średnicach rzędu kilometrów; niektóre mają swoje księżyce (np. Ida). Ocenia się, że średnice ok. 1000 planetoid pasa głównego przewyższają 30 km, z czego ok. 200 — 100 km, a tylko 3 — 500 km (Ceres, Pallas, Westa). Średnice znanych planetoid pasa Kuipera przewyższają 100 km (mniejszych nie udało się dotychczas zaobserwować). Planetoidy są widoczne dzięki odbitemu od ich powierzchni promieniowaniu słonecznemu (ale nawet największych nie da się zobaczyć okiem nieuzbrojonym).

Do połowy XX w. dominował pogląd, że planetoidy powstały z rozpadu planety krążącej pierwotnie wokół Słońca, między orbitami Marsa i Jowisza; współczesne badania, wykorzystujące również techniki kosmiczne, utrwalają koncepcję, że małe ciała Układu Słonecznego są pozostałościami materii dysku protoplanetarnego. Pierwszą planetoidą, do której zbliżyła się sonda kosmiczna (Galileo, 1991) jest Gaspra, a do najlepiej poznanych należy Eros — badany (2000–01) za pomocą sondy kosmicznej NEAR.

Planetoida Gaspra, pierwsze zdjęcie planetoidy uzyskane (z odległości 16 200 km) za pomocą lecącej do Jowisza sondy Galileo

Ida i Daktyl, planetoida z księżycem

Sedna, planetoida na krańcach Układu Słonecznego

Planetoida Westa, obraz planetoidy Westa uzyskany za pomocą Kosmicznego Teleskopu Hubble’a