Jowisz
 
Encyklopedia PWN
Jowisz, symbol ,
astr. piąta według oddalenia od Słońca i największa planeta Układu Słonecznego, a po Słońcu, Księżycu i planecie Wenus czwarty pod względem jasności obiekt na niebie (maksymalna jasność wynosi −2,8 wielkości gwiazdowej).
Symbol:
Odległość od Słońca: 740,7 mln km (4,951203 AU); 816,1 mln km (5,455214 AU); 778,3 mln km (5,202540 AU)
Okres obiegu wokół Słońca (w latach): 11,86
Okres obrotu (w godzinach): 9,9
Masa planety: 1898·1024 kg (317,710077·masa Ziemi)
Średnia gęstość: 1,3 g/cm3
Jądro planety: krzem, żelazo
Atmosfera planetarna: hel (10%), wodór (90%), metan, etan, amoniak; temperatura na powierzchni: od 110 K do 165 K — od -163°C do -108°C; ciśnienie: 0,7·ciśnienie Ziemi
Satelity naturalne: 63 ważniejsze satelity naturalne: Callisto, Europa, Ganimedes, Io
Odkrycie: znany od starożytności
Loty kosmiczne badające planetę: Pioneer 10 (misja bez lądowania, dokumentacja fotograficzna; pomiary magnetosfery i atmosfery); Pioneer 11 (misja bez lądowania, badania pierścieni Jowisza); Voyager 1 (misja bez lądowania, dokumentacja fotograficzna, badania atmosfery; badania księżyców); Voyager 2 (misja bez lądowania, dokumentacja fotograficzna); Galileo (misja bez lądowania, badanie atmosfery); Ulysses (misja bez lądowania, badania Jowisza i jego księżyców); New Horizons (misja bez lądowania, badania Jowisza i czterech jego księżyców)
Jowisz okrąża Słońce po prawie kołowej orbicie, położonej w płaszczyźnie nachylonej do płaszczyzny ruchu Ziemi pod kątem 1,3°, w średniej odległości 5,2 AU (778,3 mln km); średnia prędkość orbitalna — 13 km/s, okres obiegu wokół Słońca — 11 lat 315 dni. Masa Jowisza wynosi 1,9 · 1027 kg (co stanowi 71% sumy mas wszystkich planet Układu Słonecznego), średnia gęstość Jowisza — 1,3 g/cm3, promień równikowy — 71,5 tysiąca km i jest o 4,6 tysiąca km dłuższy od promienia biegunowego. Jowisz szybko rotuje wokół osi niemal prostopadłej do płaszczyzny swej orbity: pełny obrót trwa 9,9 h (najkrótszy okres obrotu wśród wszystkich planet Układu Słonecznego); jego konsekwencją jest stosunkowo duże spłaszczenie globu Jowisza.
Jowisz składa się przede wszystkim z wodoru i helu (w stosunku ocenianym na 9:1) oraz śladowych ilości metanu, amoniaku, wody i różnych minerałów skalnych. Wnętrze globu jest wypełnione głównie ciekłym wodorem metalicznym, otoczonym warstwą ciekłego wodoru cząsteczkowego przechodzącego w zewnętrznych obszarach w stan gazowy; w centrum znajduje się przypuszczalnie niewielkie jądro żelazowo-krzemianowe, skupiające ok. 13% masy. Jowisz nie ma stałej powierzchni, a umowną granicą między jego globem i atmosferą (wyznaczającą promień Jowisza) jest warstwa gazów o ciśnieniu 1 bara (105 Pa). Temperatura tak określonej powierzchni Jowisza wynosi ok. 165 K. W centrum planety temperatura sięga ok. 20 tysięcy K, a ciśnienie 4,5 · 1012 Pa. Pole magnetyczne jest w przybliżeniu polem dipola o osi odchylonej ok. 10° od osi obrotu Jowisza; natężenie pola magnetycznego przy powierzchni Jowisza jest kilkanaście razy większe od ziemskiego. Sprawia to, że Jowisz otacza ogromna magnetosfera, sięgająca w kierunku Słońca na odległość ok. 4 mln km; długość jej ogona skierowanego od Słońca dochodzi do 650 mln km. Szybko wirujące wraz z planetą pole magnetyczne przyspiesza uwięzione w pasach radiacji cząstki naładowane do prędkości bliskich prędkości światła; są one źródłem silnego promieniowania radiowego o decymetrowych długościach fal.
Atmosfera Jowisza, sięgająca do wysokości ok. 1000 km nad umowną powierzchnią planety, składa się z wodoru (90%) i helu (10%), z niewielkimi domieszkami przede wszystkim substancji bogatych w wodór: metanu, etanu, amoniaku i wody. Widoczne na zdjęciach Jowisza struktury równoleżnikowe (jaśniejsze nazywane strefami, a ciemniejsze pasami) odzwierciedlają zróżnicowanie składu chemicznego i temperatury warstw powierzchniowych oraz prędkości wiejących w nich wiatrów (dochodzących do 600 km/h). Najbardziej charakterystycznym tworem na powierzchni Jowisza jest tzw. wielka czerwona plama, obserwowana od 2. połowy XVII w. Jest to owal o rozmiarach ok. 12 tysięcy × 25 tysięcy km, będący prawdopodobnie gigantycznym zawirowaniem warstw powierzchniowych.
Jowisz otacza pierścień, położony w płaszczyźnie równika, którego główna część (szerokość ok. 7000 km i grubość do 30 km) znajduje się w odległości od środka 1,7–1,8 promienia planety (RJ); przechodzi on płynnie w rozrzedzone i rozproszone przestrzennie halo rozciągające się w kierunku Jowisza do odległości ok. 1,4 RJ, a na zewnątrz w jeszcze bardziej rozrzedzony tzw. pierścień ażurowy, sięgający odległości ok. 3 RJ. Pierścień Jowisza składa się z bardzo małych (rzędu 10−6 m) brył skalnych; został odkryty 1979 dzięki sondom Voyager. Jowisz obiegają liczne naturalne satelity (księżyce); do końca 2008 odkryto ich 63. Cztery największe to tzw. księżyce galileuszowe, odkryte przez Galileusza.
Jowisz odgrywa ważną rolę w dynamicznej ewolucji małych ciał Układu Słonecznego. W 1994 obserwowano niezwykłe zjawisko uderzeń w powierzchnię Jowisza fragmentów, na które rozpadła się pod jego wpływem kometa Shoemaker-Levy 9. Do końca 2008 układ Jowisza był badany przez 8 sond kosmicznych, z których jedna (Galileo) od 1995 do 2003 krążyła wokół Jowisza, a odłączony od niej próbnik zanurzył się (7 XII 1995) w atmosferę oraz warstwy powierzchniowe planety.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Jowisz fot. NASA
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia